کتاب دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام
دعائم الإسلام اثر ابو حنیفه، نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حَیُّون تمیمى مغربى.
ابن حیون ( ۲۵۹- ۳۶۳ هجرى)، از دانشمندان قرن چهارم و از فقهاى بزرگ اسماعیلیه مىباشد.
این کتاب از مهمترین و قدیمىترین منابع فقهى و عقیدتى فرقه اسماعیلیه به شمار مىآید و حکام فاطمى آن را معتبرترین کتاب قانونى خود معرفى نموده و بر تمام سرزمینهاى تحت نفوذ خود عمل به آن را لازم شمرده بودند.
انگیزه نگارش
مؤلف این کتاب خود از بنیانگذاران فرقه اسماعیلیه به شمار مىآید و از نزدیکان خلفاى فاطمیه در مصر است. از این جهت مؤلف در صدد نگارش کتابى برآمد که مبانى عقیدتى و فقهى اسماعیلیه را بیان نماید تا مورد استفاده و اطلاع عموم قرار گیرد. به همین جهت این کتاب از معتبرترین منابع قوانین اسماعیلیه به شمار مىآید.
شیوه نگارش
بخش اول کتاب با مباحث عقیدتى آغاز مىگردد و به بیان ایمان و تعریف آن و فرق میان اسلام و ایمان و لزوم اعتقاد به امامت و پیروى از آن در اعتقادات و اجراى دستورات مىپردازد و نظریه اسماعیلیه درباره ولایت و این که ولایت فقط دوست داشتن اهل بیت نیست بلکه اطاعت کامل در برابر دستورات آنان نیز لازم است را مطرح مىنماید.
در بخشهاى دیگر کتاب، فقه اسماعیلیه مطرح شده و مانند دیگر کتابهاى فقهى شیعه به بررسى احکام شرعى مىپردازد.
عناوین کتاب
دعائم الاسلام از دو بخش تشکیل شده است:
بخش اول: در عبادات است و شامل ۷ کتاب مىشود مانند: ولایت، طهارت، نماز، زکات، روزه، حج و جهاد.
بخش دوم: در معاملات، که شامل ۲۵ کتاب مىشود مانند: معاملات، نذر و…، خوردنىها و آشامیدنىها، طب، شکار، احکام سربریدن، احکام ازدواج و طلاق و عتق، هدیه، وصیت و ارث، دیات و حدود، سرقت، ارتداد، غصب، عاریه، احکام قضاوت و…
اعتبار کتاب
– برخى از علما و فقهاى شیعه مانند: علامه مجلسى، شیخ حر عاملى، محدث نورى، آقا بزرگ تهرانى، شیخ عباس قمى و سید بحر العلوم این کتاب را معتبر دانسته و مؤلف آن را نیز شیعه دوازده امامى مىدانند که در دوران خود تقیه مىکرده و عقاید حقه را مخفیانه در بخشهاى مختلف کتاب خود آورده. روایات این کتاب را نیز موافق با روایات دیگر روات شیعه مىدانند.
– بعضى دیگر مانند: ابن شهر آشوب و صاحب جامع الروات، مؤلف آن را شیعه نمىدانند ولى کتاب وى را کتاب خوبى مىدانند.
– گروه سوم نه کتاب را معتبر مىدانند و نه مؤلف آن را مانند: صاحب جواهر.
سخن بزرگان
علامه مجلسى درباره این کتاب مىفرماید:« بیشتر روایات این کتاب موافق با روایاتى است که در کتابهاى روایتى مشهور شیعه وجود دارد ولى مؤلف این کتاب از ائمه بعد از امام جعفر صادق علیه السلام روایتى نقل نمىکند و دلیل آن هم ترس از خلفاى اسماعیلى بوده ولى در پوشش تقیه حرف حق را فرموده است و این را با دقت و تعمق در کتاب مىتوان فهمید.»
سخن شیخ عباس قمى
شیخ عباس قمى درباره این کتاب مىفرماید:« کتاب دعائم الاسلام معروف است و در آن کتاب ردهایى بر ابو حنیفه نعمان بن ثابت و مالک و شافعى و غیر ایشان از علماى عامه نوشته. کتاب دعائم کتاب نیکویى است مگر این که مؤلف آن از ترس خلفاى اسماعیلیه در تقیه حرکت مىکرد.»
نسخههاى کتاب
۱- نسخهاى به خط حسن بن ادریس بن على که تاریخ نگارش آن ۹۸۹ هجرى مىباشد.
۲- نسخهاى به خط عبد الله میان بهایى فرزند ملا شیخ حسن که تاریخ نگارش آن ۱۱۰۷ هجرى مىباشد.
۳- نسخهاى به خط ولى محمد بن ملا لقمان که تاریخ نگارش آن ۱۱۴۴ مىباشد.
