کتاب التمحیص تالیف ابو على، محمد بن همام اسکافى
التمحیص نوشته ابو على، محمد بن همام اسکافى؛ از اصحاب سفراى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف ( ۲۵۸- ۳۳۶ هجرى) مى باشد.
نام این کتاب از آیه شریفه و لیمحّص الله الذین آمنوا گرفته شده و به معنى خالص کردن و جلا دادن مىباشد. مراد مؤلف هم خالص کردن ایمان مؤمنان و جلا دادن آن است.
اعتبار کتاب
علامه مجلسى درباره این کتاب مىفرماید:« کتاب التمحیص از تألیفات شیخ ثقه و شخصیت مورد اطمینان، محمد بن همام مىباشد. متانت و دقت کتاب بر فضل و دانش مؤلف آن گواهى دارد؛ اگر چه فضل و دانش مؤلف آن امرى واضح و روشن است.»
نظر بزرگان
شیخ ابراهیم قطیفى، قاضى نور الله شوشترى، شیخ حر عاملى، شیخ عبد الله افندى صاحب ریاض، سید حسن صدر، سید محسن امین و شیخ آقا بزرگ تهرانى این کتاب را تألیفِ محمد بن همام نمىدانند؛ بلکه آن را تألیف ابو محمد حسن بن على بن شعبه حرانى صاحب کتاب تحف العقول مىدانند و ادله آنان این امور است:
۱- تقدم زمانى شیخ قطیفى که قائل به صحت انتساب کتاب به اسکافى نیست بر علامه مجلسى که کتاب را از اسکافى مىداند.
۲- آگاهتر بودن وى نسبت به علامه مجلسى.
۳- این کتاب در میان تألیفات محمد بن همام در منابع رجالى نیامده است.
۴- شهادت جمعى از علما.
۵- در آغاز کتاب دارد« حدثنى ابو على محمد بن همام» و ظاهر آن این است که مؤلف غیر از محمد بن همام است.
در مقابل، علامه مجلسى، سید خوانسارى و محدث نورى این کتاب را تألیف محمد بن همام مىدانند و دلیل آنها این است:
۱- قطیفى در سال ۹۴۵ هجرى بوده و علامه مجلسى در ۱۱۱۱ هجرى فوت نمود و این مقدار تقدم زمانى در ارجحیت قول او بر علامه کفایت نمىکند.
۲- آگاهتر بودن قطیفى نسبت به علامه مجلسى به احوال کتاب معلوم نیست.
۳- این کتاب در میان تألیفات ابن شعبه در کتابهاى رجالى نیز نیامده است.
۴- قطیفى اولین کسى بوده که این مطلب را مطرح کرده و بقیه به تبع وى عنوان کردهاند.
۵- شیوه کتابهاى روایى قدما بر این بوده که روات، نام مؤلف را در آغاز کتاب به عنوان اولین راوى مىآوردهاند مانند کتب کلینى، صدوق، مفید و کامل الزیارات ابن قولویه و در التمحیص هم این مسئله رعایت شده است.
بنا بر این، به نظر مىرسد این کتاب از ابو على محمد بن همام اسکافى باشد و نقل روایات کتاب از طریق ایشان یقینى است.
ساختار
کتاب درباره صفات و خصوصیات انسانهاى مؤمن است که در این دنیا با چه سختىها و مشکلاتى مواجه خواهند شد و چگونه باید عمل کنند و چه اجر و پاداشى در انتظار آنان خواهد بود.
التمحیص افقهاى جدیدى را فراروى انسان مىگشاید و ایمان و اطمینان وى را به جهان آخرت مىافزاید. مؤلف این کتاب، از چشمهاى صاف و گوارا بهره برده و آن، چشمه زلال معارف محمد و آل محمد صلى الله علیه و آله و سلم مىباشد.
کتاب حاضر داراى ۱۷۱ حدیث مىباشد که در ۹ باب مطرح شده است. احادیث این کتاب از حضرت رسول خدا و دیگر ائمه تا امام رضا صلوات الله علیهم اجمعین مىباشد. در آغاز کتاب تمام سند آمده و در بقیه کتاب فقط نام آخرین راوى ذکر شده است.
گزارش محتوا
کتاب حاوى مطالبى از قبیل ذیل مى باشد:
۱- سرعت بلا به سوى انسان مؤمن
۲- سرعت مجازات مؤمن در این دنیا
۳- پاک شدن گناهان مؤمن بوسیله بیمارى، غم و اندوه، از دست دادن مال و…
۴- ستایش فقر
۵- رزق و روزى و بزرگوارى در طلب آن
۶- نظر لطف و محبت خداوند با مؤمنان
۷- ستایش صبر و یقین و رضایت در برابر سختىها
۸- اخلاق مؤمنان
و بسیار مطالب آموزنده و مفید دیگر
نسخههاى خطى
۱- نسخهاى به خط سید محمد بن مصطفى موحد محمدى اصفهانى که تاریخ نگارش آن ۱۳۸۲ هجرى قمرى در نجف اشرف مىباشد.
۲- نسخهاى به خط آیت الله صفایى خوانسارى که تاریخ نگارش آن ۱۳۶۷ هجرى قمرى مىباشد. این نسخه با نسخهاى که آخر آن به خط محدث نورى در ۱۲۸۰ هجرى نوشته شده مقابله شده است.
