کتاب التفسیر تالیف ابو نصر محمد بن مسعود عیاشى

‏کتاب التفسیر به زبان عربى، نوشته ابو نصر محمد بن مسعود عیاشى، از تفسیرهاى کهن امامى، متعلق به عصر غیبت صغرا ( ۲۶۰- ۳۲۹) است.

این کتاب، مشتمل بر تفسیر روایى قرآن از آغاز تا پایان سوره کهف است، اما بر اساس مطالبى که از این تفسیر در آثار دوره‏هاى بعدى آمده، احتمالا در اصل، شامل تمامى قرآن بوده است. نوشته موجود ظاهرا اندکى پس از وفات مؤلف تدوین یافته است.

ساختار

کتاب، در دو جلد تنظیم شده است. از آغاز قرآن تا پایان سوره انعام، در جلد اول و از آغاز سوره اعراف تا آخر سوره کهف، در جلد دوم تفسیر شده است. در تفسیر عیاشى، جنبه روایى غالب است؛ با این حال، به دلیل توجه مؤلف به آیات الاحکام، ویژگى فقهى این تفسیر بیشتر از دیگر تفاسیر کهن امامیه، همچون تفسیر فرات کوفى و تفسیر على بن ابراهیم قمى است( براى نمونه: عیاشى، ج ۱، ص ۱۹۲، ۲۳۸ و ۲۴۸).

گزارش محتوا

عیاشى، نخست، در مقدمه‌‏اى کوتاه به ذکر احادیثى در فضیلت قرآن کریم، ترک روایت احادیث مخالف با قرآن، مطالب مذکور در قرآن و لزوم مراجعه به ائمه اطهارعلیه‌السلام براى فهم و تفسیر قرآن، پرداخته است( همان، ج ۱، ص ۷۴- ۹۷)، سپس آیاتى را تفسیر کرده که در آنها روایاتى از ائمهعلیه‌السلام در باره اعتقادات و آموزه‏‌هاى شیعى، به‏ویژه در فضایل اهل بیت علیه‌السلام و منقصت دشمنان ایشان رسیده است. بیشتر این روایات، از امام باقر و امام صادقعلیه‌السلام نقل شده است. رجال‏شناسان امامى، با وجود ستودن عیاشى، گفته‏اند که وى از افراد ضعیف روایت مى‏کرده است( نجاشى، ص ۳۵۰، طوسى، ص ۳۱۷- ۳۲۰).

در تفسیر عیاشى، علاوه بر مطالب تفسیرى و فقهى، به مسائل کلامى نیز پرداخته شده است؛ مثلا عیاشى، در بحث از جبر و تفویض، روایاتى دال بر رد هر دو نظریه جبر و تفویض آورده و نظرى موافق با« امر بین أمرین» ارائه کرده است( ج ۲، ص ۱۴۰- ۱۴۱).

عیاشى، روایاتى در باره فرقه‏‌هاى شیعى و دیگر فرق، از جمله واقفیه و خوارج و عجلیه و قَدَریه، آورده است( همان، ج ۲، ص ۵۵، ۱۰۴، ۱۱۲، ۱۲۴، ۱۲۵ و ۱۶۳٫ براى آگاهى از جنبه‏هاى قصصى: همان، ج ۱، ص ۱۴۵- ۱۴۹، ج ۲، ص ۱۵۴ و ۱۵۵).

متن موجود تفسیر عیاشى، نوشته‏اى مرسل است که در آن، اسناد احادیث ذکر نشده است و تدوین کننده، بنا بر گزارش خود وى اسناد را حذف کرده تا در فرصتى مناسب، این متن را نزد کسى که آن را به طریق سماع یا اجازه از مؤلف یا احتمالا از شاگردان وى به دست آورده، برخواند( همان، ج ۱، ص ۷۳٫ در باره انتقاد محمد باقر مجلسى از این کار: ج ۱، ص ۲۸).

حاکم حَسکانى، در« شواهد التنزیل»، از متن مسنَد تفسیر استفاده کرده است و گویا متن مسند تفسیر تا زمان ابن طاووس( متوفى ۶۶۴)، در دست بوده است( ابن طاووس، ص ۷۹).

از مقایسه روایات دال بر وقوع تحریف در قرآن کریم در تفسیر عیاشى با نسخه خطى قِرائات احمد بن محمد سَیارى، برمى‏آید که این اثر، منبع عیاشى در نقل روایات بوده است( براى نمونه: عسکرى، ج ۳، ص ۱۱۴، ۱۱۵، ۲۵۹، ۲۶۲ و ۲۶۴)؛ حال آنکه رجال‏شناسان امامى، روایات منقول از سیارى را بسیار ضعیف دانسته و در مسائل فقهى به آنها بى‏اعتنا بوده‏اند( خویى، ج ۲، ص ۲۸۲- ۲۸۴).

بر اساس مطالب مشابه در تفسیر عیاشى و تفسیر على بن ابراهیم قمى، احتمالا این دو اثر، منابع مشترکى داشته‏اند( براى نمونه: عیاشى، ج ۱، ص ۱۰۹- ۱۱۳، ۱۴۵- ۱۴۹؛ قمى، ج ۱، ص ۳۶- ۴۱، ۵۵- ۵۸)؛ از جمله تفسیر جابر بن یزید جُعفى( متوفى ۱۲۸) که عیاشى روایات فراوانى از آن نقل کرده است.

تفسیر ابو الجارود، زیاد بن مُنذر نیز از منابع مشترک این دو بوده است، گو اینکه بخش‏هاى منقول از تفسیر مذکور، در دو اثر، همانند نیست و هر یک از آنها از بخش‏هاى مختلف آن، استفاده کرده‏اند. نصوص بر جا مانده از تفسیر عیاشى در« شواهد التنزیل»، حاکى از آن است که عیاشى، از برخى منابع تفسیرى اهل سنت نیز استفاده کرده است( براى نمونه: عیاشى، ج ۳، ص ۱۵۳، ۱۶۳- ۱۶۵).

از تفسیر عیاشى، نسخه‏هاى خطى و چاپ‏هاى مختلفى در دست است؛ از جمله چاپ هاشم رسولى محلاتى در ۱۳۴۰ ش( براى آگاهى بیشتر در باره مشخصات نسخه‏ها و نیز منابع دیگر: بکائى، ج ۶، ص ۲۳۵۲؛ سزگین، ج ۱، جزء ۱، ص ۹۹).

بنیاد بعثت قم نیز این تفسیر را در ۱۳۷۹ ش / ۱۴۲۱ ق، در قم چاپ کرده است. در تصحیح این چاپ، از تمام نسخه‏هاى موجود استفاده نشده، اما در آن، ۱۱۶ مورد از نصوص مفقود( که در دیگر متون امامى و غیر امامى نقل شده‏اند)، گردآورى شده است که تفسیر کل قرآن را شامل مى‏شود. هم‏چنین در این چاپ، اسنادها و طریق روایت عیاشى به افراد مختلف ذکر شده است.

منابع‏

۱٫ ابن طاووس، سعد السعود[ نجف ۱۳۶۹ / ۱۹۵۰]، چاپ افست قم‏[ بى‏تا]؛

۲٫ محمد حسن بکائى، کتاب‏نامه بزرگ قرآن کریم، تهران، ۱۳۷۴ ش؛

۳٫ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربى، ج ۱، جزء ۱( نقله الى العربیه، محمود فهمى حجازى، ریاض ۱۴۰۳ / ۱۹۸۳)؛

۴٫ محمد بن حسن طوسى، الفهرست، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان، ۱۲۷۱ / ۱۸۵۳، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد، ۱۳۵۱ ش؛

۵٫ مرتضى عسکرى، القرآن الکریم و روایات المدرستین، تهران، ۱۳۷۸ ش؛

۶٫ محمد بن مسعود عیاشى، التفسیر، قم ۱۴۲۱؛

۷٫ على بن ابراهیم قمى، تفسیر القمى، چاپ طیب موسوى جزایرى، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم‏[ بى‏تا]؛

۸٫ احمد بن على نجاشى، فهرست اسماء مصنفى الشیعه المشتهر برجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم ۱۴۰۷٫