کتاب توحید المفضل
توحید المفضل کتابى است به زبان عربى، در خداشناسى، منسوب به امام صادقعلیهالسلام.
براى این کتاب، اسامى دیگرى نیز ذکر کردهاند، مانند کنز الحقائق و المعارف و…
در اینکه این کتاب، نوشته خود امام صادقعلیهالسلام نیست، اختلافى وجود ندارد، بلکه بحث در این است که آیا امامعلیهالسلام آن را بر مفضل املا فرمودهاند یا اینکه اثر خود اوست که به امام نسبت داده است و بر فرض صحت املا، این سؤال مطرح است که آیا متن فعلى، همان توحید مفضل است یا نه؟
در باره سبب املاى توحید مفضل در روایتى از محمد بن سنان، به نقل از مفضل چنین آمده است که مفضل پس از شکست در مناظرهاى با ابن ابى العوجاء زندیق، نزد امام صادقعلیهالسلام رفت و امام طى چهار روز و در چهار جلسه یک دوره مباحث توحید و خداشناسى را به او تعلیم داد و از وى خواست که آن را بنویسد.
ساختار
توحید مفضل، از چهار مجلس تشکیل شده است که در هر یک، مؤلف، گفتارهاى حضرت امام صادقعلیهالسلام را در رابطه با حکمتهاى بخشى از نظام خلقت بیان مىکند.
گزارش محتوا
مجلس اول: امام صادقعلیهالسلام، در این مجلس، ابتدا، علت انکار خدا یا شک و تردید در وى را ناآگاهى از اسباب آفرینش مىداند، سپس به بیان کیفیت آفرینش جهان، خلقت انسان و بیان اعضاى بدن انسان، مانند دستگاه گوارش و حواس پنجگانه مىپردازد و از نظم و همآهنگى موجود بین آنها بر وجود خالقى حکیم استدلال مىکند.
مجلس دوم: در این مجلس، امامعلیهالسلام، به برخى از اسرار موجود در حیوانات اشاره مىکند. او، شگفتىهاى موجود در خزندگانى همچون مارها و چهارپایانى مانند فیل، زرافه، میمون و سگ و پرندگانى همچون مرغ و خفاش و حشراتى مانند زنبور عسل، ملخ و مورچه و انواع ماهىها را بیان مىکند.
مجلس سوم: در این مجلس، امامعلیهالسلام، به اسرار و حکم کائنات و آفرینش آسمان و زمین مىپردازد. او، از رنگ آسمان، طلوع و غروب خورشید و فصلهاى سال و ماه و دیگر ستارگان سخن مىگوید.
مجلس چهارم: در مجلس چهارم، حضرت امام صادقعلیهالسلام، به بحث از حکمت مصائب، سختىها، مرگ و فنا مىپردازد. آن حضرتعلیه‌السلام، بحث مىکند از حقیقت مرگ و زندگى، علت آفرینش انسان، راه شناخت جهان هستى و بیان فرق میان حس و عقل در شناخت جهان و حقایق هستى.
ویژگىهاى کتاب
۱ قدمت کتاب: این کتاب، اگر ثابت نشود که از امام صادقعلیهالسلام، مىباشد و یا حتى از مفضل هم نمىباشد، باز داراى ارزش بالایى است، چرا که این کتاب مسلما یکى از متون قدیمى اسلامى است که در آن به مسائل طبیعیات، فلسفه و بعضى از مباحث مربوط به علم تشریح پرداخته شده است.
۲ توجه به فلسفه: در جاهاى متعددى از کتاب، کلام فلاسفه مطرح و پیرامون آن مباحثى بیان شده است. در جایى از کتاب، اسم عالم را در زبان یونانى« قوسموس» ذکر کرده و مىگوید: فلاسفه هم به عالم، قوسموس گفتهاند. قوسموس را معنى کرده به زینت و گفته است مگر نه این است که فلاسفه به خاطر چینش نظام هستى، به عالم قوسموس مىگویند.
آنها به نظام هستى زینت مىگویند تا بفهمانند که اتقان و نظام عالم در غایت حسن و زیبایى است.
۳ نقد افکار مانى: مؤلف، در بخشهاى متعددى از کتاب، افکار مانى و مانوىها را مورد انتقاد قرار مىدهد. او، مانى را چنین معرفى مىکند:« العجب من المخذول( مانى) حین ادعى علم الاسرار و عمى عن دلائل الحکمه فى الخلق حتى نسبه الى الخطا و نسب خالقه الى الجهل تبارک الحکیم الکریم».
وضعیت کتاب
اولین ترجمه این کتاب، مربوط به سال ۱۰۹۴ مىباشد و توسط علامه مجلسى انجام گرفته است و این ترجمه در سال ۱۲۸۷ ق، براى نخستین بار در ایران به چاپ رسیده است.
شیخ اسماعیل تبریزى، توحید مفضل را به نظم فارسى درآورده و نام آن را توحیدنامه گذاشته است.
براى این کتاب، شروح و ترجمههاى متعددى به زبان فارسى و عربى نوشته شده است که مىتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
۱ شرح توحید المفضل: این کتاب، شرحى است مفصل بر توحید مفضل که باقر بن اسماعیل الکجورى الطهرانى، متوفى ۱۳۱۳ ق، به زبان عربى نوشته است.
۲ شرح توحید المفضل: این کتاب، در سال ۱۰۹۵ ق، نوشته شده است و احتمالا مؤلف آن، عبد الصمد شریف بن موسى رضا امامى مىباشد.
۳ شرح توحید مفضل: این شرح، از مؤلفى ناشناس به زبان فارسى نوشته شده است و در کتابخانه ملک تهران نسخهاى از آن موجود است.
۴ شرح توحید المفضل من امالى الامام الصادقعلیه‌السلام: شرحى است مفصل که توسط محمد بن صادق خلیلى نجفى، متوفى ۱۳۸۹ ق، به زبان عربى نوشته شده است و تا به حال چندین مرتبه به چاپ رسیده است. آخرین طبع این کتاب، در سال ۱۳۸۴ ق، در مطبعه نعمان نجف اشرف صورت گرفته است.
این چاپ، در چهار جلد مىباشد.( ۳۳۵+ ۲۰۷+ ۱۰۰+ ۲۰۰)
۵ شرح توحید المفضل: این شرح را بهاء الدین، محمد بن سعید لاهیجى، به زبان عربى نوشته است و نسخهاى از آن در کتابخانه دانشگاه تهران نگهدارى مىشود.
۶ شرح توحید المفضل و ترجمته: این کتاب، اثرى است از فخر الدین ترکستانى ما وراء نهرى که در سال ۱۰۶۵ ق، مىزیسته. او، یکى از مستبصرینى است که بعد از گرایش به مذهب تشیع، این کتاب را نوشته است. از این کتاب، نسخههاى متعددى در کتابخانهها وجود دارد.
۷ ترجمه توحید مفضل: این کتاب، توسط کاظمى خلخالى، ترجمه و در سال ۱۴۰۳ ق، در تهران به چاپ رسیده است.
۸ ترجمه توحید مفضل: این ترجمه، از مؤلفى ناشناس در سال ۱۹۸۱ م، در نیویورک، توسط بنیاد مستضعفان به چاپ رسیده است.
۹ ترجمه حدیث مفضل: این ترجمه، توسط میرزا جلال الدین، محمد مجد الاشراف نوشته شده و نسخهاى از آن در کتابخانه شاهچراغ شیراز موجود است.
۱۰ ترجمه توحید المفضل: این ترجمه، توسط محمد صالح بن باقر قزوینى، در قرن ۱۱، نوشته شده و نسخهاى از آن در کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى و نسخهاى دیگر در کتابخانه سپهسالار تهران موجود است.
۱۱ ترجمه توحید مفضل: این ترجمه، توسط محمد طاهر بن محمد حسین قمى شیرازى، متوفى ۱۰۹۸ ق، نوشته شده و نسخهاى از آن در دست نمىباشد.
۱۲ شگفتىهاى آفرینش به زبان امام صادقعلیهالسلام: این ترجمه، اثرى است از نجف على میرزایى متولد ۱۳۸۲ ق که در سال ۱۴۱۹ ق در قم، توسط انتشارات هجرت به چاپ رسیده است.
نسخهشناسى
نسخههاى خطى متعددى از توحید مفضل به جاى مانده است که برخى از آنها در ایران و برخى دیگر در خارج از ایران، از جمله در عراق نگهدارى مىشوند. آقا بزرگ تهرانى بعضى از این نسخ را دیده است که ظاهرا قدیمىترین آنها متعلق به ۱۰۵۶ ق و به خط عبد الرزاق گیلانى نوشته شده است.
این کتاب، همچنین چاپهاى متعددى داشته است که عبارتند از:
۱ براى اولین بار در تهران، در سال ۱۲۹۴ ق، به صورت سنگى، در ۲۳۸ صفحه، به چاپ رسیده است.
۲ در سال ۱۳۳۰ ق، به اهتمام على علاء الدین آلوسى با اسم کتاب التوحید للامام جعفر الصادقعلیه‌السلام، در استانبول به چاپ رسیده است.
۳ در نجف اشرف با تحقیق کاظم المظفر بدون تاریخ چاپ شده است.
۴ در سال ۱۳۷۶ ق، در بیروت، توسط انتشارات دار العباد للطباعه با تصحیح و تعلیق محمد عبد الرزاق حمزه، به چاپ رسیده است.
۵ در سال ۱۴۱۰ ق، در بیروت، توسط موسسه النور طبع شده است.
۶ در سال ۱۴۲۱ ق، در تهران، توسط انتشارات وزارت ارشاد اسلامى در ۲۴۶ صفحه، به چاپ رسیده است.
۷ نسخه موجود در برنامه: این نسخه، در سال ۱۴۰۴ ق، در بیروت، توسط موسسه الوفاء، با تعلیقات کاظم المظفر در ۱۲۸ صفحه، به چاپ رسیده است.
