جلسه ۴۱ درس فلسفه، کتاب اسفار
موضوع: جلسه ۴۱ درس فلسفه، کتاب اسفار
استاد: حضرت آیت الله حاج سیّد محمّد محسن حسینی طهرانی
متن جلسه:
درس ۴۱
بسم الله الرحمن الرحیم
فصل ۷: فى ان حقیقه الوجود لا سبب لها بوجه من الوجوه
این بحث، در مورد تطوّراتى که در وجود مىبینیم و همچنین تعیّناتى که وجود به خود مىگیرد، مىباشد و آیا این تقیّدات، سببى غیر از وجود مىخواهد یا نمىخواهد؟ ممکن است در ابتداى امر تصوّر شود که آیا حقیقت وجود فى حدّ نفسه و بساطته، سبب مىخواهد؟ البته این خیلى واضح البطلان است. چون اگر حقیقت وجود سبب و دلیل بخواهد آن وقت آن سبب هم، باید موجود باشد بعد وجود او هم، نیاز به سبب دارد؛ و هلمّ جرّاً.
و این بطلانش واضح است پس بحث در تطورّاتى است که بر وجود عارض مىشود و تعینّاتى که وجود به خود مىگیرد، که این تطوّرات و تعیّنات به چه صورت است؟ آیا این هم غیر از خود وجود، یک سبب دیگرى مىخواهد یا نه؟ البته این بحث را، همان طور که خود مرحوم آخوند مىفرمایند فعلًا توضیحى مفصلى راجع به آن نمىدهیم و یک مسأله بسیار مهمى از آن استنتاج مىشود- که اجمالًا خدمتتان عرض مىکنم، تفصیلش باشد براى بعد- و آن این است که آیا موجوداتى که در عالم تحقّق پیدا مىکند. خداوند متعال مصلحتى را در نظر مىگیرد یا خیر؟
مسأله بسیار مهمى که از بحث تطورات وجود استنتاج مىشود
و این یک بحث کلامى است که در اینجا مطرح مىشود که نتیجهاش از این مباحث، همه روشن مىشود. و آن اینکه آیا غیر از وجود، یک علّت غایى براى این موجودات است و خداوند متعال با توجه به آن علّت غایى یک شیئى را خلق مىکند؟ و یک موجودى را مىآفریند و آیا خلقتى که خداوند متعال آن را انجام مىدهد و آن تدبیرى که مىنماید و تمشیت امور که مىکند و امثال ذلک، به مانند
تدبیر ما است؟ که اوّل مصالح و مفاسد را بر اساس ذهنیّات خود در کنار هم قرار مىدهیم و بعد فعل یا عدم فعل در نزد ما رجحان پیدا مىکند سپس آن را انجام بدهیم یا ندهیم؟ به این صورت است یا اینکه خیر، نفس فعل خداوند متعال داراى مصلحت است و مصلحت از نفس فعل الله تعالى و نفس مشیّت و اراده او نشأت مىگیرد؟ و او علّت براى تحقق مصلحت در عالم اعتبار است؟ چون مصلحت و مفسده، دو امر اعتبارى هستند و امر واقعى نمىباشند چون امور اعتبارى بر حسب انظار و نسب، تفاوت پیدا مىکند من باب مثال ما که به شیرینى فروشى مىرویم و یک کیلو شیرینى مىخریم این شیرینى به ضرر من است ولى به نفع شیرینى فروش است چون با خرید یک کیلو، شیرینىاش که روى دستش باد کرده بود بالأخره پول آن گیرش مىآید اما بنده که بخورم از دنیا مىروم و خلاصه کن فیکون، مىشوم و این مفسده است براى بنده، و مصلحت است براى او و به طور کلى اگر شما همه چیز را، در عالم لحاظ کنید حسن و قبح را در آن بر حسب اعتبار مىیابید، حسن و قبح اعتبارى است، و مصلحت و مفسده هم، جهت اعتبارى دارد.[۱]
——————————-
حواشی و سوالات مطرح شده:
[۱] – نظام احسن حقیقى است نه اعتبارى
سؤال: نظام احسن هم، اعتبارى است.
جواب: نظام احسن هم اعتبارى است آن هم بر حسب اعتبار معتبر، این نظام را احسن مىداند، البته یک مطلبى در آنجا است و آن این که اگر ما این کیفیت نظام عالم را ناشى از مصلحت ندانیم بلکه این را موجد براى مصلحت بدانیم و موجد براى حسن بدانیم بنابراین خود این، نظام احسن مىشود یک امر حقیقى و تکوینى یعنى هر چه از ناحیه واجب الوجود افاضه مىشود حق است و حق مطلق است از این نقطه نظر نظام احسن هم، حق مطلق مىشود و مصلحت از او ناشى مىشود این در مقام تکوین است و اما در مقام تشریع، آن یک بحث دیگرى است که آیا تشریع باید موافق با تکوین باشد یا مىشود که تکوین براى خودش حکومت مستقل داشته باشد و تشریع هم برنامه خاص خود رادار باشد.
و همان طورى که اشاعره و معتزله، مىگویند فرض کنید که یکى مىگوید امر به محال، محال نیست و از مولاى حکیم، صادر مىشود و دیگرى مىگوید که امر به محال، محال نیست و از مولاى حکیم صادر نمىشود یعنى بحث صدور امر به محال و عدم صدور را، جداى از خود محالیّت در تکوین دانستهاند و ملتزم به عدم لزوم انطباق تشریع با تکوین شده‌اند و گفتهاند که مسأله تشریع جدا است که امروزىها هم مىگویند که:\i لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ\E و\i أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ\E معنایش این است که امر به دست خداست هر طور که بخواهد او حکم مىکند و لو اینکه امر به محال باشد و خدا براساس مصلحت کارى را انجام نمىدهد و لو اینکه آن امر مخالف با تکوین باشد یعنى همه کارهائى را که خدا انجام مىدهد به دست اوست و هیچ کسى و امرى خدا را مقیّد و محدود نمىکند که مثلًا فرمان خود را موافق با تکوین قرار بدهد و من باب مثال امروز ارادهاش تعلق مىگیرد که یک امرى کند و فردا امرش را نسخ کند و امر دیگرى صادر نماید و یا امروز نهى از چیزى کند و فردا نهیش را پس بگیرد و یک نهى دیگرى اراده کند. مثلًا زنا را براى بچههاى بلافصل آدم حلال مىکند اما براى بعد از بچههاى بلا فصل آدم حرام نماید. در یکجا روزه صمت و وصال را، جایز مىشمرد امّا در امّت پیغمبر آخر الزمان، آن روزه را حرام مىشمرد و هلمّ جراً و به طور کلى اوامر و نواهى دائر مدار، مصلحت نیستند بلکه دائر مدار اراده مرید هستند و خداوند متعال به هر حکمى اراده و مشیّتش تعلق بگیرد همان را تشریع مىکند و حقاً اینگونه افراد خیلى مطلب را به اشتباه فهمیدند. براستى آیا تشریع بر اساس دل بخواهى خدا است و خدا هر گونه دلش مىخواهد بندگانش باید او را عبادت کنند و لو اینکه یک امر بیهوده و لایعقل و غیر معقولى باشد یا اینکه تشریع بر اساس تکامل افراد پىریزى شده است اگر ما افراد انسان را قابل براى کمال بدانیم همین باعث مىشود که مسأله تشریع پیش آید چون وقتى که این موجود قابلیّت براى کمال را دارد پس باید کارى را انجام بدهد که او را به مطلوبش برساند در این صورت آیا عقلًا امکان دارد خداوند متعال آن موجود را امر یا نهیى بکند که بر خلاف کمال او باشد؟ و او مکلّف باشد که این را انجام بدهد؟ آیا معقول است که از ناحیه پروردگار که بندهاى را خلق کرده و موجودى را آفریده است بر خلاف مسیر کمال او به او امرى کند، در حالى که این امر پروردگار، موجب انحطاط او در بهیمیّت خواهد شد و موجب رشد و علوّ او نگردد؟ این، علاوه بر اینکه عقلًا محال است و با آیات قرآن هم، در تنافى است، مثل آیات:\i وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ\E و\i ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُ\E و\i وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ\E، تمام اینها براى این است که شما به کمال برسید و یا\i إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ\E که به سبب تقوا، کمال پیدا مىشود یعنى اصلًا امکان ندارد که تشریع با تکوین منطبق نباشد در نتیجه این مسأله، پیش مىآید که احکام شرع، همه از تبعات بحث معلل بودن افعال الله، به علت غائى است که بعداً بحث مفصّلش مىآید و ما فقط خواستیم یک اشارهاى بکنیم به اینکه، احکام شرع احکام دلبخواهى و بىاساس نیست که چون خدا دلش خواسته است این حکم را آورده و یا خدا چون دلش نخواسته است این حکم را منتفى کرده است و طریق وصول به مقصود را، از این طریق قرار داده است و اگر راه تکوینى دیگرى براى رسیدن به مقصود باشد، او را قبول ندارد چون دلش نخواسته است.- خدا که دل ندارد که دلش بخواهد یا نخواهد- و از اینجا به دست مىآید که اگر از نقطه نظر انطباق بین تشریع و تکوین، تشریعى بتواند در راستاى تکوین، فطرت انسان را، به تکامل برساند دیگر چه مانعى وجود دارد براى اینکه این فعل، واجب و یا آن فعل محرّم باشد؟ چون خدا دلش نخواسته است این مطلب صحیح نیست چون خدا، افعالش براساس دل بخواهى نیست.
سؤال: حصول کمال، در سایه عبودیّت است اگر هم بر فرض امرى تابع مصلحت نباشد اطاعت، محقق شده است و آن مسأله دیگرى است.
جواب: امکان ندارد که امرى، تابع مصلحت نباشد اطاعت حاصل نمىشود ما مىخواهیم بگوییم که امر پروردگار، دلبخواهى و دل نخواستن و دوست داشتن و نداشتن معنا ندارد و اینها مربوط به عالم کثرت و عالم نفس است در آن افق، این مطالب وجود ندارد اگر واقعاً تمام امور به دست خدا و اراده و مشیّت اوست دیگر چه معنا دارد که بگوییم، این راه را، خدا خواسته و آن طریق را، نخواسته است؟ و این بحث، بحث توحید و تکوین است که آن را به کنارى مىگذاریم، اگر بحث تشریع است در بحث تشریع و عالم اعتبار، آنچه که هدف غائى تشریع را تشکیل مىدهد تکامل و ترقّى انسان است، بأىّ نحوٍ حصل.
سؤال: پس تمام احکام به احکام وضعیّه بر مى گردد؟
جواب: بله
سؤال: چون تمام احکام شرعیه به احکام وضعیّه برمىگردد باید بحث تعبد را کنار بگذاریم؟
جواب: نه
سؤال: چون مىگوییم خود این فعل مصلحت دارد و مصلحتش این است که شما به کمال مىرسید.
جواب: چرا تعبد را کنار بگذاریم، بحث تعبّد و عدم تعبّد یک بحث دیگرى است، در درجه اول باید در ریشه و علت غایى احکام صحبت کنیم پس از آن بحث تعبّد را مطرح خواهیم کرد یعنى بحث تعبد مرتبهاش بعد از بحث اصل و ریشه احکام که عبارت است از ارتقاء انسان و عبور او از نفس و هواهاى نفسانى و وصول به مقام تجّرد- که اصل و حقیقت تشریع را تشکیل مىدهد- مىباشد.
تشریع؛ یعنى همین معنا و الّا صرفاً نمازهایى را خواندن و خم و راست شدنها نتیجهایى ندارد یعنى بر فرض که انسان به یک مرحلهاى از تکامل برسد و یک سرى از عبادات را انجام بدهد مثل کارهایى که در کلیسا مىکنند در حقیقت نتیجهاى ندارد به علت اینکه عمل، براى عبور انسان از مراحل نفس است، و حقیقت عمل براى رشد و ارتقاء است- این مسأله مهمى است، و در این مسأله هم، شکى نیست- و مسأله دیگر اینکه انسان در مقام اثبات چگونه به این تشریع برسد؟ مىگویند در شرع باید تعبّد کنید یعنى وقتى که امر شارع آمد بر اینکه من باب مثال تو باید اینکار را انجام بدهى دیگر، إن قلت و قلت نکنید که اینجا براى من صلاح است و آنجا براى من صلاح نیست و امثال اینها این را، مقام تعبّد مىگویند. اما بحث در این است که، امر شریعت آیا دائر مدار دل بخواهى و اراده پروردگار است؟ و مشیّت پروردگار هم، مثل اراده و مشیّت ما است یعنى فرض کنید همان طورى که ما دلمان مىخواهد و خوشمان مىآید وقتى که کسى به مهمانى ما مىآید حتماً او باید لباسش روشن باشد عباى زرد بیندازد، و از لباس تیره چون بدمان مىآید مىخواهیم که استفاده نکند امّا اگر آن مهمان آمد و با همان قیافه و همان شکل و همان علم و همان خصوصیّات، اما لباسش تیره بود ما بدمان مىآید، او را نپذیریم، آیا مشیت و اراده خداوند اینگونه است؟ یا اینکه نه در مقام امر و در مقام تشریع آنچه که مدّ نظر است انطباق تشریع با تکوین است منتهى چون به تکوین نرسیدهایم و به مصالح این تکوین و خصوصیّات او اطلاع نداریم تعبّداً مىگویند که در مقام تشریع هر چه گفتند بپذیر آیا فقط همین است؟ امّا اگر ما به مصالح نفس الامریّه تکوین کما هى هى، واقعاً اطلاع پیدا کردیم و اشراف پیدا نمودیم آیا در آن موقع، نیازى به شرع داریم؟ آن موقع خود انسان، مىشود. مشرّع مىشود مثل امام علیه السلام و واقعاً به مصالح و خصوصیّات واقعیّه عالم تکوین اطلاع و اشراف پیدا کرده است وقتى واقعاً اطلاع پیدا کرده است طبعاً نحوه اثباتى مسأله عالم تشریع را هم، موافق با او قرار مىدهد و دیگر جاى بحث نیست اگر شخصى ببیند که خوردن این شىء براى او مکروه است چون مخالف با نفس و تجّرد او است، این را نمىخورد. و اگر ببیند این عمل، نفساً بر او حرام است گر چه در کتب و روایات برایش روایتى نیامده است ولى مىفهمد که این عمل، موجب کدورت نفسانى او خواهد شد حالا آیا مىگوید که، واجب است این عمل را انجام بدهم؟ هیچگاه یک همچنین حرفى را مىزند. آیا چون در کتب و روایات اشارهاى به حکم موضوعى وارد نشده باشد دلیل بر جواز رفتن به مکانى مىشود که وجداناً احساس مىکنم که رفتن در آن مکان خاص، موجب کدورت شده و حال نماز را از من مىگیرد؟ بالأخره در مکان یک خبرى هست که این عمل موجب کدورت مىباشد. یا اینکه، این عمل، موجب انبساط خواهد شد. البته در خیلى از مواقع ما مىفهمیم و لمّ قضیه را، ادراک مىکنیم و بر آن اساس کارى انجام نمىدهیم و در روایات هم اشاراتى به این مضمون وارد شده بر اینکه مگر نمىبینى انجام یک عمل خاص حالت ایثار و انفاق را در تو زیاد مىکند این همان حالت تجّرد نفسانى است که حضرت مىخواهد آن را به این شخص القاء کنند که این کارى را که انجام مىدهید اثر و ریشه آن عمل، حالت تجرد نفسانى است، و البته در بسیارى از موارد هم ما از آثار واقعى اطلاع نداریم ونمىفهمیم چه بسا ممکن است که بعضى از حالات انبساط بر انسان پیدا بشود، ولى در واقع به ضرر انسان باشد و انسان متوجه آن ضرر نشود. بر این اساس گفتهاند باید تعبّد داشته باشید، اما اینکه ما اساس شرع را بر پایه دلبخواهى قرار بدهیم که چون خدا دلش مىخواهد گفته است که دو رکعت نماز صبح بخوان و سه رکعت نخوان مطلب از این قرار نیست بلکه اگر واقعاً نماز صبح، به صلاح انسان؛ سه رکعت بود، خدا هم به سه رکعت امر مىکردند یعنى از نظر انطباق تشریع با تکوین امکان ندارد تشریع یک مرحله جلوتر از تکوین باشد، یا یک مرتبه عقبتر از تکوین باشد دقیقاً باید این دو با هم هماهنگ باشد و تشریع باید منطبق با تکوین باشد چه اینکه هر دو از یک منشأ و یک ریشه باید نشأت بگیرند نه یک سر مویى جلوتر و یا عقبتر نمىتواند باشد چون همان یک سر مو، هم در افراطش ضربه بر تکوین وارد مىشود، همچنان که در تفریطش ضربه بر عالم تکوین واقع مىشود.
معنى تطابق تشریع با تکوین
و امّا این مطلب که خداوند بر اساس تکوین، شرع را پى ریزى و یا مصلحت اندیشى و تدبیر مىکند به اینکه تشریع، عملى خاص بر مصلحت بندگان مىباشد که در نتیجه باید امر بدان، عمل نمود. این مطلب در خداوند راه ندارد چون وجود بارى تعالى نفس امر او؛ و نفس خلق او؛ عبارت است از مصلحت، چطور ممکن است یک علت در مرتبه تنازل وجود خودش، حقیقتى غیر از خودش را بیابد و براى آن حقیقت امر و تشریعى صورت بندد. مگر ما خارج از حیطه هستى و وجود، یک وجود و عالم و حقیقت دیگرى، داریم تا وجود خودش را، با آن عالم تطبیق بدهد؟ غیر از حقیقت وجود که عالم بهاء محض و عالم نور محض و عالم تجّرد محض است آیا غیر از این حقیقتى ماوراء آن وجود دارد تا وجود در اطوار و اشکال خودش، خود را با آن ماوراء تطبیق بدهد؟ و باید خود را به این شکل خاص در آورد تا با آن عالم منافاتى پیدا نکند؟ و ضربه به آن نزند و باید منطبق با آن عالم باشد؟ آن عالم چیست؟ آیا آن از سنخ وجود است یا نه؟ وجود دیگرى نیست چون حقیقت وجود، ثانى ندارد وجود که ثانى و ثالث و رابع ندارد حقیقت وجود واحد است و یک حقیقت بالصّرافه و یک حقیقت بسیط است پس بنابراین وجود سبب ندارد یعنى در چرخشش به اطوار مختلف و در تعیّنش به تعیّنات مختلف و تقیّدش به تقیّدات مختلف سببى خارج از حقیقت خود ندارد سبب، خود حقیقت وجود است و اما اینکه خداوند به چه غایتى این فعل را انجام داده است؟ چون فاعل وقتى عملى را انجام مى دهد براى وصول به غایتى انجام مىدهد من باب مثال، فاعل که نجّار است یک منبرى مىسازد ساختن او، یک علّت غایى مىخواهد، علّت غایى این است که خطیب روى آن بنشیند و مردم را نصیحت کند امّا وجود که خود را به اطوار مختلف در مىآورد چه علّت غائى را مدّ نظر قرار داده است؟ در حالى که علّت غائى آن است که یک نفعى به فاعل برسد؟ به چه کسى نفع برسد؟ به غیر از خودش وجودى نیست تا نفع به او برسد؟ خودش که کمال و حقیقت محض است کمال و بهاء مطلق است و هر موجودى مىخواهد به این حقیقت مطلق برسد، و به این بهاء مطلق برسد و به این وجود مطلق برسد مثلًا شما الآن در این دنیا تلاش مىکنید براى اینکه زنده بمانید براى اینکه رشد و تکاملى پیدا کنید! اما این رشد و تکامل چیست؟ رشد و تکامل به این است که به حقیقت وجود برسیم و به آن بهاء و نور مطلق برسیم.
حقیقت دیگرى غیر از وجود نیست
بنابراین، حقیقت دیگرى غیر از وجود نیست تا اینکه وجود خودش را بخواهد با آن حقیقت، تطبیق کند؟ و مصلحت خودش را براساس انطباق با آن حقیقت قرار بدهد پس غیر از همان وجود پروردگار حقیقتى نیست لذا وجود پروردگار، علّت غائى براى خلق اشیاء نمىخواهد و نسبت به علّت صورى و مادّى و طریق اولى بى نیاز است پس حقیقت وجود در تطّورات خودش نیازى به سبب و علّتى غیر از خودش ندارد.
سؤال: پس این مطلب سبب مىشود که از پایین شروع کنیم؟
جواب: از پایین که امکان ندارد که شروع بشود یعنى پایین در بالا اثر بگذارد؟ به عبارت دیگر معلول در علّت اثر بگذارد؟
سؤال: منظور این است که کارى که مثلًا انجام شده است این موجب مىشود که عملى دیگرى در یک جاى دیگرى صورت بگیرد.
جواب: آنچه که در پایین انجام شده یک علتى داشته یعنى به تعبیر دیگر عللى در بالا با همدیگر در تنازع بودند تا اینکه علتى بر دیگرى غلبه کرده و عملى در این عالم انجام شده است. بنابر این ریشه را باید بگیریم و ببینیم آن ریشه، که در آن عالم بالا با دیگر علل، در تضارب هستند چگونه است یعنى نفس آن علل در این عالم مىآید و نزول پیدا مىکند که شما یک عملى را در خارج مىبینید. و خود آن علل در حال تضارب هستند لذا جنود رحمان با جنود شیاطین در تضارب هستند و کمک آن جنود است که از آن طرف و از این طرف به انسان مىرسد. گاهى در شما حال انفاق پیدا مىشود که در آن حال جنود رحمان بر جنود شیاطین غلبه کردهاند، زمانى دیگر در شما قساوت پیدا مىشود فرض کنید که اگر جلوى شما بچه کسى هم بمیرد دست توى جیب نمىکنید تا به او امدادى برسانید در این موقع جنود شیطان بر جنود رحمان غلبه کردهاند.
بنابر این دو قضیهاى را که شما مطلع شدید و یک اثر خارجى را که مىبینید از کجا پیدا شده است؟ از بالا آمده است یعنى وقتى که ما سلسله علل را در نظر بگیریم هر علّت در معلول خود تاثیر مىگذارد و آن معلول در معلول بعدى تا اینکه موجب شده است که این عمل، در خارج انجام بگیرد یا نگیرد؟ پس اشکال درآنجا است و اگر بدانید در آن عوالم چه خبر است دیوانه مىشوید. پس آنچه در این دنیا مشاهده مىکنید همه از آنجا نشأت گرفته است و همین حالاتى که بر شما وارد مىشود و یا بالا و پایینهاى ترازو را که، مىبینید همه از جنود رحمان و جنود عقل و یا جنود شیاطین مىباشد که همه جهات ابتعادى واقترابى را که انسان به آن نور مجرّد و وجود مجرّد دارد همه این جهات اگر بعد باشد؛ از جهت جنود شیطان است و اگر قرب باشد از جنود رحمان و عقول بسیطه مىباشد که آن حقیقت منفصله، از یک حقیقت جوهرى استمداد مىگیرند و آیا جداى از حقیقت وجود چیز دیگرى هست که دارد انجام مىدهد یا خیر؟ سخن ما این است که خود حقیقت وجود در خودش ایجاد تعارض مىکند. به طور مثال شما چند تا دست دارید؟ دو تا دست و دو تا پا دارید بعد این دستهایتان را محکم به همدیگر مىکوبید این دستهایى که باید بزنید بر سر یک خصمى، محکم به همدیگر مىکوبید و خورد مىکنید در حالى که استخوانهاى شما یک واحد بیشتر نیستید ولى در خود همین یک واحد، فعل و انفعال انجام مىدهید و یا پاهایتان را مىبرید بالا و هر دو را به هم مىزنید، ندیدید بعضىها که به سرشان مىزند با مشت، خود زنى مىکنند و کار دست خود مىدهند، او خودش، در خود، تصرف مىکند اما به صورت تعارض مىباشد.
سؤال: یکى از علماء مىگفت: انسان وقتى که قرآن مىخواند باید بلافاصله یک شلاق به خودش بزند.
جواب: خودش را ادب کند.
سؤال: آیا مىشود گفت که اراده خدا که در تکوین، سبب بروز حقائق و اشیاء مىشود مصلحت را مىآفریند نه این که یک مصلحتى وجود دارد و براساس آن، خدا امر مىکند بلکه خود اراده خداوند مصلحت را مىآفریند و یا تصور کنیم که خود تشریع، مصلحت درست مىکند؟
جواب: توجه کنید مطلبى که دراینجا مىخواهم عرض کنم این است که تشریع مصلحت را ایجاد نمىکند چون تشریع از امور انتزاعیّه مىباشد که از عالم تکوین انتزاع مىشود.
سؤال: پس تشریع متأخر از تکوین شده است؟
جواب: بله، ولى نه اینکه تکوین، تشریع را ایجاد مىکند
سؤال: همیشه با هم هستند، نه یک قدم جلوتر یا عقبتر؟
جواب: مىدانم، همین یک قدم جلو نبودن و نه یک قدم عقب، یعنى هیچگاه ما تشریعى جلوتر از تکوین نداریم.
فرض کنید من باب مثال، کسى دلش براى آدم بیشتر بسوزد و بخواهد رکعات نماز را یا نمازهاى بیشترى واجب کند. مثل آن خلیفه- ولید- که در کوفه مست کرده بود و نماز صبح را شش رکعت یا چهار رکعت خواند گفت فعلًا حال خوشى دست است داده است و شش یا هفت رکعت دیگر به نماز اضافه مىکنیم اینگونه نیست که تشریع، از تکوین، جلوتر و یا عقبتر باشد یعنى اگر تکوین، براى رشد انسان اقتضاء کند، که من باب مثال این عمل را انجام بدهد و فرضاً ایستاده نماز بخواند اما تشریع بگوید که چون الآن خسته هستى ایستاده هم نخواندى، مهم نیست نماز را نشسته بخوان، این تقابل باعث مىشود که تشریع از تکوین عقب افتد این افراط و تفریط موجب از بین رفتن تکوین و یا سقوط و یا توقف فطرت و توقف نفس انسان مىشود بنابراین آنچه که مدّ نظر من است این است که تکوین همیشه با خودش تشریع مىزاید و نیاز به زاینده ندارد. تکوین همیشه با خودش تشریع را به وجود مىآورد و نیاز به مشرّع ندارد منظور من این است، تکوین همیشه تشریع از او انتزاع مىشود.
شخصى که واقعاً بر حقایق وجودى خودش مطّلع شود، دیگر نیاز به پیغمبر یا امام ندارد
شخصى که واقعاً بر حقایق وجودى خودش مطّلع شود، دیگر نیاز به پیغمبر یا امام ندارد
نیازى به وحى و الهام ندارد و فرض کنید که اگر یک شخصى واقعاً بر حقایق وجودى خودش مطّلع شود، دیگر نیاز به پیغمبر یا امام و یا شخص دیگرى ندارد و او مىشود علّام الغیوب یعنى به نفس و به حقیقتش، و به تمام زوایاى آن اطّلاع دارد در این صورت طبعاً رشد نفس را هم مىفهمد که مثلًا براى او چه چیزى بد یا چه چیزى، خوب و موجب تجرد او است و چه امرى موجب سقوط او و ورود در بهیمیّت است و یا چه عملى موجب ارتقاء او به عالم تجرد است. و این حقائق براى او ظهور مىکند بنابراین اینکه مىگوییم: تشریع نیاز به مشرّع دارد، به این معنا است که به وسیله وحى که عبارت است از یک الهامى که چه بسا ممکن است در نفس انسان طلوع کند و آن حقیقت و واقعیتى که در درون انسان ظاهر نشده باشد به واسطه الهام پیدا شود یعنى نفس انسان که احاطه به مصالح ندارد به واسطه الهام خداوند متعال آن مصالح را به او ارائه دهد به شکل خواب یا مکاشفه و یا مانند الهامات، او را مطلع کند چنانچه این مسأله در غالب انبیاء همین طور بوده است چون آنها به حقیقت وجود و به حقیقت عالم تکوین کما هوهو اطلاع نداشتند. تشریع به صورت الهام براى آنها مىآمده است. این نبوات و منامات همه، همین است و یا به صورت الهام بوده است و یا اینکه؛ نفس ولىّ وقتى که به حقیقت ولایت مطلق رسید و دیگر هیچ شائبهاى از شوائب وجود در او نبود همین نفس او نبود همین نفس او، وحى مىشود، یعنى همین ادراک او، از حقیقت عالم وجود، عبارت است از وحى، منتهى آن وحى را براساس نیاز و به موقع، ارائه مىدهد و در هر وقتى منطبق با حقیقت تکوین وحى را ارائه و ابراز مىکند البته یک چیز دیگر هم، در اینجا ممکن است باشد.
وحى از الهام قویتر است
سؤال: وحى از الهام که قویتر است؟
جواب: بله! الهام، براى افراد عادى است اما وحى ارتباط با سرّ است.
سؤال: مىخواهم بگویم این وحى از آن الهامى که بر انبیاء مىشود قوىتر است؟
جواب: بله! قوىتر است چون وحى احاطه، بر جوهره عالم وجود است اما الهام در خواب و مکاشفات، بر بعضى وارد مىشود. لذا مصلحت از امور انتزاعیه از تکوین است که ما مىتوانیم، آن امور را از تکوین انتزاع کنیم.
عالم وجود منطبق با مصلحت نیست بلکه مصلحت، از وجود انتزاع مىشود
و این همان مطلبى است که بزرگان و عرفا در این باره مىفرمایند که عالم وجود منطبق با مصلحت نیست بلکه مصلحت، از وجود، انتزاع مىشود این مثل انتزاع تشریع، از تکوین است، همان گونه که تشریع را، از تکوین انتزاع مىکنیم؛ مصلحت را هم، از وجود انتزاع مى کنیم من باب مثال ما که داراى چشم هستیم باید سعى و تلاش کنیم که چشم ما، در راستاى صلاح خودش و در راستاى بقاى خودش دچار صدمه نشود و آن را از گرد و غبار و صدمات محفوظ بداریم. این یک امر تشریعى مىشود در نتیجه الزام به حفظ چشم از دود و بخار و غبار، و چیزهائى که موجب بروز عفونت در آن مىشود و ما باید چشم را از آنها دور نگه داریم این تشریع مىشود. و آن چیزهائى که موجب بهداشت و یا بهبود چشم است مثل: ویتامین و امثال ذلک را بخوریم. این تشریع مىشود. بنابراین اجتنابها تشریع شد؛ این مثال مربوط به چشم بود. الزامات و اجتنابهاى مربوط به گوش و زبان و سایر اعضاى بدن هم بدین منوال است البته این مطالب مربوط به بدن بود اما اگر به سراغ نفس و آنچه را که در این نفس مختفى است و این نفس لامروّت هزار در هزار، و هزار در هزار تو در تو است برویم که چه بسیار الزامات و اجتنابها و ریاضتها لازم است که بتوانیم نفس را از عالم بهیمیت بیرون بیاوریم و او را به مرتبه تجّرد برسانیم. و آنچه که موجب مىشود نفس به حیوانیت برگردد باید از آن اجتناب و دورى کنیم و آنچه که موجب مىشود به تجرد برسد باید آن را أخذ کنیم این هم تشریع مىشود. پس بنابراین ویتامین خوردن، آیا براى چشم مصلحت است؟ بلى! این مصلحت مىشود. آیا دورى گزیدن از گرد و غبار براى محفوظ ماندن و سلامتى بدن و ریه و قلب و چشم و گوش و امثال ذلک، مصلحت است؟ بله این مصلحت مىشود. پس مصلحت از تکوین نشأت گرفته است یعنى تکوین انجام یک سلسله امورى را اقتضاء مىکند. همین طور مربوط به نفس انسان مطلب از همین قرار است. بنابراین تشریع از تکوین نشأت مىگیرد و مصلحت هم از تشریع نشأت مىگیرد بناءً على هذا مصلحت و مفسده، تشریع و تکوین، همه یک امر واحدى هستند که از وجود نشآت مىگیرند. خود وجود هم در سیر و در تطوّراتش نیازى به سبب و علت ندارد بلکه خودش کمال مطلق است نه اینکه ماوراء وجود یک کمال مطلقى است و مىخواهد خود را به آن کمال مطلق برساند! وجود در مرحله وجودّیت خودش، به فعلّیت تامّه رسیده است نه اینکه استعداد باشد پس بنابراین همه اسباب در خود وجود متحقّق هستند.
اوامر مولوى معنا ندارد؛ همه اوامر ارشادى اند ولى بالنسبه فرق مىکند
سؤال: پس ما اوامر مولوى نداریم همه اوامر ارشادى مىشود ولى بالنسبه فرق مىکند. آنکه مطلّع از مسائل است آن اوامر از مولوى بودن تبدیل به ارشادى مىشود. نسبت به آنهایى که جاهل هستند اوامر، مولوى مىشود بدینگونه باید اوامر شرعى را معنا کنیم؟
جواب: بله! صحیح است، چنانچه امیرالمؤمنین علیه السلام مىفرمایند:« بل وجدتک اهلًا للعباده فعبدتک» حضرت نگاه نمىکند به این که مولى، به او امرى کرده است یا خیر! اصلًا حضرت، غیر از مولى نمىبیند. یعنى اگر خدا وجوب نماز را هم از او، بردارد حضرت نماز را رها نمىکند.
سؤال: بنابراین خداوند هم، در حقیقت امر وجوبى به نماز ندارد!
جواب:- توجه کنید- در هر حال وجوب و تکلیف وجود دارد وجوب؛ به معنى الزام است، این الزام هم هست، بدین معنى که بنده براى رشد و تجّرد خودش باید نماز صبح را بخواند، حالا چه اینکه خود مکلف، به این الزام رسیده باشد یعنى به آن حقیقت تکوینى، خودش رسیده است و از آن حقیقت تکوینى این رشد را ادراک مىکند و این عمل را مطابق با ادراک خودش انجام مىدهد و یا اینکه شخصى جاهل است و باید براى او بیان کرد، نسبت به او باید احکام را ابلاغ کرد و الا اولیاء، نیازى نسبت به گفتن و ابلاغ کردن ندارند، خود ادراک او، عین تبیین و ابلاغ است. حالا عنایت پروردگار به چه کسى تعلق بگیرد!
سؤال: در مورد شخص جاهل چون اطاعت مى کند دو ثواب به او تعلق مىگیرد: یکى تأثیر خود فعل است- مثل امر ارشادى مىماند که انسان وقتى خود عمل را که انجام مىدهد ثمرهاش را مىبیند- و یکى هم دیگر اطاعت و امتثالى که کرده است مىباشد ولى در مورد آن شخصى که به مرحله بالاتر از آن مرحله، دست یافته است اجر و ثواب او کمتر است.
جواب: آن شخصى که حقیقت را مىبیند او هم، به جهت اینکه مصلحت را مىبیند، بر اساس آن، اعمال خود را انجام مىدهد. اگر مصلحت نباشد که انجام نمىدهد. آن شخص که این حقیقت را ادراک مىکند این ادراک، براساس انطباق این حقیقت، با فطرت خودش مىباشد که این عمل را انجام مىدهد یعنى او کارى به عمل ندارد که چون این عمل، با فطرت خودش منطبق هست انجام مىدهد آن شخصى هم که نمىداند آن هم مىبیند این آدم، چون آدم راستگویى است پیغمبر راستگو است، و صلاح و خیرش را، مىخواهد او هم همین عمل را، انجام مىدهد چه فرقى بین آن دو مىکند؟
سؤال: فرقش همین است که شخصى که جاهل است، تعّبد مىورزد.
جواب: این هم تعّبد مىورزد.
سؤال: خود تعّبد ورزیدن یک ثواب در پى دارد و خود آن عمل ثواب دیگرى، که اثر عمل است.
جواب: فقط یک ثواب بیشتر ندارد؛ و ثواب یعنى همان نفس قبول؛ نفس قبول عمل، ثواب است که دارد انجام دهد.
سؤال: بالأخره یک موقعیاتى هست.
جواب: یعنى این عبد که انجام دادن این عمل را قبول مىکند چه آگاهانه قبول کند یا ناآگاهانه باشد هر دو بالأخره دارند قبول مىکنند همین قبول، ثواب است. و الّا نفس آن عمل دخالت ندارد. لذا در بحث تجّرى و امثال آن، عمل مدخلیّت ندارد.- عمده التزام است-.
سؤال: دوباره اینجا مشکل ایجاد شد، یکبار مىفرمایید که: تشریع منطبق با تکوین است سر موئى، از هم جدایى ندارند یعنى تمام افعال انسان باید تحت اوامر و نواهى حضرت حق باشد و از جانب دیگر، مىفرمایید که عمل هیچ اثرى ندارد. آن امرى که اثر دارد آن التزام نفسانى است یعنى عمل را کنار گذاشتیم.
جواب: کنار نگذاشتیم! ببینید التزام نفسانى بر عمل است که کار انجام مى دهد و لو اینکه عمل در خارج درست نباشد.
سؤال: چگونه ممکن است عمل را ترک کنیم ولى التزام بتواند آن مصلحتى که در ترک فوت شده است آن فعل، این مصلحت را تحصیل کند.
جواب:- توجه کنید- چون نظام عالم را، نظام کمال و احسن مىگیریم و در راستاى انجام دادن این عمل، این سلسله علل مانع شدند و نگذاشته این عمل در خارج انجام بگیرد و خود این سلسله علل، تکافى مىکنند.
فرض کنید کسى بخواهد مکه برود مکه، براى مستطیع، واجب است حالا اگر واقعاً یک بندهاى اولین پولى که پیدا کرد با آن به مکه، رفت بر این مکه رفتن، یک سرى مسائل بار مىشود، و لکن اگر پولى پیدا نکرد تا با آن بتواند به زیارت خانه خدا برود. آیا به این شخص ظلم نیست اگر ثواب حج را، به او ندهند و آن رشدى که به واسطه رفتن به مکه براى افراد پیدا مىشود نصیب این شخص نشود آیا این ظلم نیست؟ پس التزام نفسانى، در سلسله علل تأثیر مىگذارد و اثر همان، عمل خارجى را دارد. یعنى انسان واقعاً حج را انجام داده است. چون نفس عمل، آن جنبه تقوائى است که مىآید و انسان را، مجرد مىکند.\i وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوى مِنْکُمْ\E
جنبه باطنى عمل است که به خدا مىرسد
یعنى جنبه باطنى عمل است که آن جنبه باطنى به خدا مىرسد نه آن گوشتى که قربانى شده است و در خارج آن را مىخورند و از جنبه دیگر هم معلوم است که گوشت به خدا نمىرسد. آن جنبه باطنى قضیّه به خدا مىرسد و این شخص در التزام باطنى خودش، آن جنبه باطنى را تحصیل کرده است. بدون اینکه سر سوزن تفاوت داشته باشد.
سؤال: بحثى که آقایان مىکنند به اینکه انبیاء و ائمه اطهار علیهم السلام مشرّع هستند یا نه؟ دیگر بحث بیهوده و لغوى مىشود؟
جواب: بله! البته آن هم به اصطلاح، جاى صحبت خود را دارد.
از نظر اینکه نفس آنها، در تحت نفس پیغمبر« صلالله علیه و آله و سلّم» هست و نفس پیغمبر اکرم« صلالله علیه و آله و سلّم» است که موجب تطّور آن نحوه از وجود، شده است. بنابراین خود نفس پیغمبر اکرم« صل الله علیه و آله و سلّم» است که در تکوین، تغییر ایجاد کرده و از تغییر تکوین، تشریع هم به وجود آمده و ائمه« علیهم السلام» در تحت نفس پیغمبر« صلالله علیه و آله و سلّم» هستند. خودشان که وجود استقلالى ندارند. ولى این آقایان این مطلب را، نمى دانند و آن را نمىفهمند. آنها خیال مىکنند که وحى عبارت است از اینکه جبریل پر بزند و تنزّل کند و پایین بیاید و کنار پیغمبر بنشیند مثل دحیه کلبى و در گوش پیغمبر« صلالله علیه و آله و سلّم» بخواند و دوباره پرپر بزند و بالا برود. اینها مىگویند یک چنین مطلبى، براى امام نیست و فقط براى پیغمبرمىباشد.
لذا امام علیهالسلام هم در کتابها و دفترهایش نگاه مىکنند ببینید از پیغمبر جفر و جامعه و غیر از این رسیده است یا خیر؟ و این مطلب را جدى مىگوییم و شوخى نمىخواهم بکنم.
نمونه اى از افهام قاصر نسبت به حقیقت علم اهل بیت
من با یکى از اینگونه افراد، صحبت کردم از همین نجف رفتهها و مجتهدها، مىگفت: ائمه علیه السلام یک صندوقى داشتند و در این صندوق پر از روایات و علوم بود، به او گفتم شاید چند برابر تهذیب و کافى و من لا یحضر بوده است؟ و او هم جدى مىگفت. و خلاصه چون خداوند هم به آنان عنایت خاص داشت لذا حضرات از روز قبل متوجه مىشدند و مراجعه مىکردند و فردا مىآمدند مثلًا أبان از ایشان مىخواهد مسألهاى را بپرسد حضور ذهن داشتند که فردا أبان مىآید و سؤال مىکند. ملاحظه کنید مسأله معرفت امام به کجا رسیده است. یا اینکه فرض کنید در خواب خداوند به آنان الهام مىکرد. خیلى از علماء مىخواستند به امام، مقام بدهند مىگفتند در خواب و یا در امر دیگرى، خدا به آنان الهام مىکرد.
امّا پیغمبر صل الله علیه و آله و سلّم ابداً چیزى نمىدانست وقتى جبرئیل امین مىآمد مسائل و مطالب را مىگفت. دلیلش هم این آیه قرآن است که مىفرماید:\i وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً* إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ\E تا اینکه سه روز وحى مىآید. و بعداً چهل روز وحى قطع شد، این آیه، دلیل بر این است که انبیاء و ائمه علیهم السلام مثل بقیه افراد بودند و هیچ فرقى با افراد دیگر ندارند.- از جهل، به خداوند پناه مىبریم-.