صفحه قبل

زخمهايي كه در احد بر رسول خدا (ص) وارد شد

خود رسول أكرم‏صلى الله عليه وآله در اين غزوه چنان سنگ بر چهره‏اش خورد كه استخوان شكست و خون جارى شد و قطع نمى‏شد و حلقه‏هاى زره در استخوان سيماى او فرورفته بود و گير كرده بود و بيرون نمى‏آمد و با شمشير بر لبان مباركش چنان زدند كه دندانهاى رباعى [47] او ريخت و چندين بار از شدّت زحمتِ زره سنگينى كه در برداشت بيهوش شد، و در گودالهائى كه أبوعامر راهب فاسق به دستيارى مشركين مكّه در زمين اُحُد حفر كرده بود بيفتاد و از حال رفت و نمى‏توانست بيرون آيد و چنان تشنگى بر او غلبه كرده بود كه بعد از خاتمه جنگ چون آب آوردند و نزديك دهان برد نتوانست آن را بياشامد.

و آنقدر تير و سنگ و نيزه و شمشير بر او زدند كه خدا ميداند، زيرا كتيبه‏هاى سيصدنفرى و دويست‏نفرى، سواره و پياده، به رياست خالِد بْن وَليد و عِكْرمَة بْن أبى‏جَهْل و ضِرار بْن خَطّاب و عُتْبَة بْن أبى وَقّاص و عَبْدالله بْن شِهاب و ابْن قَمِيئَة و اُبَىّ بْن خَلَف، دسته جمعى يكباره به حمله واحد مانند مرد واحدى كه حمله كند، حمله ميكردند. أمّا چون رسول خدا دو زره به روى هم در تن كرده بود و كلاه‏خود بر سر داشت [48]و ياران باوفائى همچون أبودجانه و سهل‏بن‏حنيف و قليلى از


ص 55

متعهّدان، جان خود را در كف داشته و گرداگرد او مى‏چرخيدند و شاه ولايت حيدر كرّار چون شير ژيان بيشه عرفان و توحيد، بر آنان حمله مى‏كرد و صفوفشان را مى‏شكافت و مى‏بريد و مى‏دريد و از طرفى خداوند وعده نصرت داده بود و خود حافظ جان قدسى او بود، نتوانستند او را بكشند.

واقدى در «مغازى» آورده است كه: چهار نفر از سران قريش هم عهد و هم پيمان بر قتل رسول خداصلى الله عليه وآله شدند و مشركين هم از اين عهد و پيمان مطّلع بودند و بدين عنوان آنها را مى‏شناختند ـ عَبْدُاللهُ بْنُ شِهاب و عُتْبَةُ بْنُ أبى وَقّاص و ابْنُ قَمِيئَة و اُبىّ بْنُ خَلَف.

عتبه در آنروز چهار سنگ به رسول خداصلى الله عليه وآله پرتاب كرد كه كَسَرَ رَبَاعِيَتَهُ ـ أَشْظَى باطِنَهَا الْيُمْنَى السّفْلَى ـ وَ شُجّ فى وَجْنَتَيْهِ [49] (حَتّى غَابَ حَلَقُ الْمِغْفَرِ فِى وَجْنَتِهِ) «دندان رباعى حضرت را شكست (به طورى كه فكّ راست زيرين آن دندان شكست) و دو استخوان برآمده از دوگونه شكست (به طورى كه حلقه‏هاى آويزان از كلاه خود در استخوان گونه او پنهان شد». وَ اُصِيبَتْ رُكْبَتَاهُ فَجُحِشَتَا [50] «و دو زانوى وى آسيب ديد و پوستش كنده شد»، چون أبوعامر فاسق حفره‏هائى مانند خندق حفر كرده بود كه مسلمين در آن ناديده بيفتند. و رسول خداصلى الله عليه وآله بر لب بعضى از آنها ايستاده بود و بدون توجّه در آن افتاد.

واقدى مى‏گويد: آنچه در نزد ما به ثبوت رسيده است، آن كسى كه دو استخوان گونه پيغمبر را شكست ابن قَمِيئَه بود، و مى‏گفت: محمّد را به من بنمايانيد، سوگند به آن كه سوگند به او مى‏خورند اگر محمّد را ببينم


ص 56

مى‏كشم. پس شمشيرش را بر سر پيغمبر بالا برد، و در همان لحظه‏اى كه شمشير بر سر پيامبر كشيده بود، عتبةبن أبى وقّاص تير به آن حضرت زد، و در بدن آن حضرت دو زره بود. در اين حال پيغمبر در حفره‏اى كه در برابر او حفر كرده بودند افتاد و پوست از دو زانويش كنده شد. و ضربه‏اى كه در اين حال ابن‏قميئه زد به واسطه دو زره بودن آن حضرت كارگر نشد امّا به واسطه فشار و سنگينى ضربه شمشير ابن‏قميئة، پيامبر بدنش سست شد و به واسطه همين ضربه بود كه در گودال بيفتاد. [51] رسول خداصلى الله عليه وآله از گودال برخاست و طلحه از پشت كمك كرد و على‏عليه السلام دو دست او را گرفت و از گودال بيرون آ��رده، سرپا بايستاد. [52]و نيز واقدى آورده است كه: أبوسعيد خُدْرى مى‏گفت: چهره رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله در روز اُحد آسيب ديد به طورى كه دو حلقه از حلقه‏هاى كلاه خود در دو استخوان گونه رسول‏الله فرو رفت و چون آنها را بيرون كشيدند خون مانند سيلان مشك جارى شد. [53]

آنگاه با چنين خصوصيّات و كيفيّاتى، تنها گذاردن پيغمبرى كه انسان مدّعى است از هر جهت بايد جان و مال و عِرضْ و ناموس و تمام جهات حياتى خود را فداى او كند چقدر دور از انصاف است ؟! تا آنجا كه آيه مباركه قرآن شرح اين فرار را بازگو كند و مسلمين را در برابر اين خطيئه عظيمه سرزنش نمايد:


ص 57

اِذْ تُصْعِدُونَ وَ لَا تَلْوُونَ عَلَى أحَدٍ وَ الرّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِى اُخْراكُمْ . [54]«در آن وقتى كه به جاهاى دور مى‏رفتيد و به أحدى در پشت سر خود نظر نمى‏كرديد و رسول خدا هم در پشت سر شما در دسته ديگر شما را فرا مى‏خواند.»

اين داستان منهزمين و فراريان است كه مى‏فرمايد: در حال فرار و هزيمت به كوه بالا مى‏رفتند و حضرت رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله ايشان را ندا مى‏كرد: يَا مَعْشَرَ المُسْلِمينَ ! أنَا رَسُولُ اللهِ! إلَىّ إلَىّ؛ فَلَا يَلْوِى عَلَيْهِ أحَدٌ [55] «اى جماعت مسلمين! من رسول خدايم! به سوى من بيائيد! به سوى من بيائيد! پس يك نفر به سوى او برنمى‏گشت.»

واقدى در ضمن آياتى كه در غزوه اُحُد نازل شده است در تفسير كريمه: وَ مَا مُحَمّدٌ إلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرّسُلُ أفَإنْ مَاتَ أوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أعْقَابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرّ اللهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِى اللهُ الشّاكِرينَ [56] گويد: ابليس در روز احد به صورت جُعَالُ بْنُ سُراقَه ثَعْلَبى متصور شد و ندا داد: اِنّ مُحَمّداً قَدْ قُتِلَ «محمّد حقّاً و تحقيقاً كشته شد.» و مردم از هر سو پراكنده شدند. [57]

بازگشت به فهرست


ص 58

اقرار عمر به فرار خود در جنگ احد

عمر مى‏گويد: من مانند اُرْويّه [58] (بزماده) از كوه بالا مى‏دويدم تا زمانى كه به نزد رسول خداصلى الله عليه وآله رسيدم و بر او اين آيه نازل مى‏شد: وَمَا مُحَمّدٌ إلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرّسُلُ ـ الآية.

و معنى وَ مَن يَنقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ اين است كه: پشت كند.

وَ مَا كانَ لِنَفْسٍ أن تَمُوتَ إلاّ بِإذْنِ اللهِ كِتاباً مُؤَجّلاً [59] و معنى اين آيه اين است كه: «براى هيچ ذى‏روحى اين قدرت نيست كه بتواند بدون إذن خدا زودتر از وقت معلوم و مقدّر مرگش بميرد.» [60]و همچنين واقدى، از ضحّاك بن عثمان از ضمرةبن سعيد آورده است كه: رافع بن خَديج مى‏گويد : من در روز غزوه اُحد كنار أبومسعود أنصارى ايستاده بودم و او از آنان كه از أقوامش شهيد شده بودند ياد مى‏كرد و مى‏پرسيد. چندين نفر را براى او شمردند كه از جمله آنها سَعْد بن رَبيع، و خارِجَة بْن زُهَيْر بود و او إنّا للّه و إنّا إليه راجعون مى‏گفت و بر آنان طلب رحمت مى‏نمود، و بعضى از دوستش سؤال مى‏كرد و ايشان خبر بعضى را براى بعضى مى‏آوردند. در اين حال خداوند مشركين را برگردانيد براى اينكه ياد كشتگان و غم و اندوه آنها را از بين ببرد. مسلمين ناگهان ديدند دشمنانشان بر بالاى ايشان آمده و از شِعب كوه تفوّق پيدا كرده‏اند و ناگهان كتيبه‏هاى مشركين يكى پس از ديگرى بيامدند و مسلمين فراموش كردند آن مذاكراتى را كه با هم داشتند.

پيامبرصلى الله عليه وآله ما را براى جنگ دعوت كرد و بر كارزار و رزم تحريض مى‏نمود، و من نگاه مى‏كردم كه فلان و فلان در دامنه كوه مى‏دوند.

عمر مى‏گفت: چون شيطان فرياد زد: قُتِلَ مُحَمّدٌ من راه كوه را در پيش گرفتم و از كوه همچون اُرْويّه (بزماده) بالا مى‏پريدم، تا به سوى پيامبر آمدم و او اين آيه را


ص 59

تلاوت مى‏نمود: وَ مَا مُحَمّدٌ إلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرّسُلُ [61] .

و أبوسفيان در دامنه كوه بود. رسول خداصلى الله عليه وآله عرض كرد: اَللّهُمّ لَيْسَ لَهُمْ أنْ يَعْلُونا [62] «اى بار پروردگار من! اين مشركين حق ندارند بر ما برترى جويند، و در مكان بالا محيط و مسيطر بر ما باشند.» فَانْكَشَفُوا [63] . «با دعاى رسول الله مشركين هزيمت نمودند.»

و همچنين واقدى آورده است كه: چون إبليس ندا در داد: إنّ مُحَمّداً قَدْ قُتِلَ، همه مردم متفرق شدند، بعضى وارد مدينه شدند، و أولين كسى كه به مدينه آمد و خبر قتل رسول خداصلى الله عليه وآله را آورد، سعدبن عثمان أبوعُباده بود و سپس بعد از او مردانى آمدند و در خانه‏هاى خود نزد زنانشان رفتند، تا به جائى كه زنان به آنان گفتند: أعَنْ رَسُولِ اللهِ تَفِرّونَ؟! «آيا شما از رسول خدا فرار مى‏كنيد؟!»

ابن امّ مكتوم كه رسول خداصلى الله عليه وآله او را بجاى خود در مدينه گماشته بودند و با مردم نماز مى‏خواند، گفت: اَعَنْ رَسُولِ اللهِ تَفِرّونَ؟! و شروع كرد به اُفّ‏اُفّ گفتن و تعييب و تعيير و سرزنش نمودن، وپس از آن گفت: راه اُحُد را به من نشان دهيد! راه احد را به او نشان دادند. در راه كه مى‏آمد به هر كس كه مى‏رسيد از أحوال و أوضاع استخبار مى‏نمود تا به اُحد رسيد و از سلامتى پيغمبرصلى الله عليه وآله مطّلع شد و برگشت .

بازگشت به فهرست

برخي از فراريان از مسلمين در جنگ احد

و از كسانى كه فرار كردند فلان، [64] و حارث بن حاطِب، و ثَعْلَبة بن حاطب، وَ سوّاد


ص 60

بن غزيّه، و سعد بن عثمان ، و عُقْبَةُ بن عثمان بودند و نيز خارجةبن عامر كه به مَلَل [65] رسيد و اوس بن قَيْظى با چند نفر از بنى حارثه كه به شُقْرة [66]رسيدند. اُمّ أيْمن آنان را ديد و خاك بر صورتشان مى‏پاشيد و به بعضى از آنها مى‏گفت : هَاكَ الْمَغْزَلَ فَاغْزِلْ بِهِ، وَ هَلُمّ سَيْفَكَ! «اين دوك نخ‏ريسى را از من بگير و بنشين در خانه نخ‏ريسى كن و شمشيرت را به من بده!» آنگاه خودش با جماعتى از زنان مدينه حركت كردند تا به اُحُد رسيدند. [67]

و ايضاً واقدى با سند متّصل خود از نَمْلةُ بنُ أبى‏نملَة كه پدرش مُعاذ برادر مادرى بَراءبن‏مَعرور است روايت نموده است كه گفت: چون در آن روز مسلمين فرار كردند، نظرم به رسول خداصلى الله عليه وآله افتاد و با او هيچكس نبود غير از نفرات بسيار معدودى، بعداً أصحاب او از مهاجرين و انصار دور او را گرفتند و او را به شِعب بردند. و براى مسلمين نه پرچمى برافراشته بود و نه گروهى و نه اجتماعى، و كتيبه‏هاى مشركين در وادى مى‏آمد و مى‏رفت و مسلمين را به اين طرف و آن طرف مى‏راند، پيوسته جمع مى‏شدند و باز از هم جدا مى‏گشتند. مشركين يك نفر را نمى‏ديدند تا آنها را برگرداند و جلويشان را بگيرد .

و من دنبال رسول خداصلى الله عليه وآله گشتم و او را يافتم كه امامت نموده، با اصحاب خود نماز مى‏گزارد. و سپس مشركين به سوى لشگرگاه خود برگشتند و با همديگر مى‏خواستند همدست و همداستان شوند تا به دنبال ما به مدينه بيايند و براى كشتن و غارت كردن و اسارت زن و مرد مسلمان به مدينه هجوم آورند. وليكن در اين مذاكرات و بحثها در ميان خودشان اختلاف داشتند. در اين حال چون رسول


ص 61

خداصلى الله عليه وآله به سوى أصحابش بيرون شد و آنها پيغمبر را سالم ـ يعنى زنده ـ ديدند، گويا اصلاً گزندى به آنان نرسيده است. [68]

و أيضاً واقدى روايت مى‏كند با سند متّصل خود از أبوسفيان مولاى ابن أبى أحمد كه گفت : شنيدم از محمد بن مَسْلَمه كه مى‏گفت: سَمِعَتْ اُذُناىَ وَ أبْصَرَتْ عَيْناىَ رَسُولَ اللهِ‏صلى الله عليه وآله يَقُولُ يَوْمَئِذٍ وَ قَدِ انْكَشَفَ النّاسُ إلَى الْجَبَلِ وَ هُمْ لَايَلْوُونَ عَلَيْهِ، وَ إنّهُ لَيَقُولُ: إلَىّ يَا فُلانُ! إلَىّ يَا فُلَانُ [69] ! أنَا رَسُولُ اللهِ فَمَا عَرّجَ مِنْهُما وَاحِدٌ عَلَيْهِ وَ مَضَيا. [70] «دو گوش من شنيده است و دو چشم من ديده است رسول خداصلى الله عليه وآله را كه در آن روز مى‏گفت، در هنگامى كه مردم متوارى شده و به سوى كوه فرار مى‏كردند و به او برنمى‏گشتند و چهره خود را به او بر نمى‏گرداندند: به سوى من بيا اى فلان! به سوى من بيا اى فلان ! من رسول الله‏ام! و هيچ يك از آن دو نفر درنگ نكردند و از نزد رسول‏خدا گذشتند.» [71]

بازگشت به فهرست


ص 62

گفتار خالدبن وليد درباره فرار عمر

و أيضاً واقدى از ابن أبى سَبْرَة، از أبوبكر بن عبدالله بن أبى‏جَهْم كه نام أبى‏جهم عُبَيْد است روايت مى‏كند كه او گفت: خالدبن وليد وقتى كه در شام بود براى مردم مى‏گفت : الْحَمْدُ لِلّهِ الّذى هَدانى لِلْإسْلامِ «سپاس مر خداى راست كه مرا به اسلام رهنمون شد.» من خودم را با عمربن خطّاب ديدم در وقتى كه به حركت آمده و دور مى‏گشتند و پا به فرار گذارده بودند در روز اُحد، و با عمربن خطّاب يك نفر نبود، و من در ميان كتيبه و لشگرى انبوه بودم و عمر بن خطّاب را احدى از آن كتيبه غير از من نشناخت، و من راهم را كج كردم و ترسيدم اگر او را به بعضى از كسانى كه با من بودند معرفى كنم، به سوى او رفته و قصد هلاكتش را بنمايند [72] ، و چون به او نظر كردم ديدم رو به شِعْب مى‏رود [73] .

طبرى در تاريخ خود با سند متّصل از قاسِمُ بْنُ عبدالرّحمنِ بن رافع روايت كرده است كه: أنَسُ بْنُ نَضْرٍ ـ عموى أنس بن مالك ـ در روز اُحد، به عمر بن خطّاب و طلحة بن عبيدالله در ميان مردانى از مهاجر و أنصار رسيد كه همگى دست از جنگ


ص 63

برداشته بودند. به آنها گفت: علّت دست برداشتن شما از جنگ چيست؟! گفتند: قُتِلَ مُحّمدٌ رَسُولُ اللهِ «محمّد رسول خدا كشته شد.» گفت: فَمَا تَصْنَعُونَ بِالْحَياةِ بَعْدَهُ؟ قُومُوا فَمُوتُوا (كِراماً) عَلَى ما ماتَ عَلَيْهِ رَسُولُ اللهِ‏صلى الله عليه وآله. «پس شما زندگى را بعد از وى براى چه مى‏خواهيد؟! برخيزيد و بزرگوارانه بميريد بر همان نهجى كه رسول خداصلى الله عليه وآله مرد.» سپس به مقابله مشركين شتافت و آنقدر جنگ كرد تا كشته شد . و به واسطه نام او أنس‏بن‏مالك نامگذارى شده است. [74]

و عجيب اينجاست كه برخى از اين بى‏غيرتان كه بر روى كوه نشسته بودند و خود را يله و رها نموده بودند گفتند: اى كاش كسى بود به نزد عبدالله بن اُبَىّ در مدينه مى‏رفت تا از ابوسفيان براى ما خطّ أمان بگيرد!

طبرى نيز در تاريخ خود آورده است كه: چون خبر قتل رسول الله‏صلى الله عليه وآله منتشر شد، بعضى از فراريان به كوه كه بر روى صخره (تخته سنگ) بودند، گفتند: لَيْتَ لَنَا رَسُولاً إلَى عَبْدِاللهِ بْنِ اُبَىّ، فَيَأخُذَ لَنَا أمَنَهً مِنْ أبِى‏سُفْيَانَ. يَا قَوْمِ إنّ مُحَمّداً قَدْ قُتِلَ! فَارْجِعُوا إلَى قَوْمِكُمْ قَبْلَ أنْ يَأتُوكُمْ فَيَقْتُلُوكُمْ «كاش فرستاده‏اى از ما به نزد عبدالله بن اُبَىّ برود و أمان نامه ما را از أبوسفيان أخذ كند. اى قوم! بدانيد: محمّد كشته شده است! شما به سوى أقوام خود بازگرديد پيش از آنكه بيايند و شما را بكشند.»

أنَسُ بْنُ نَضْر به آنها گفت: يَا قَوْم إنْ كانَ مُحَمّدٌ قَدُ قُتِلَ فَإنّ رَبّ مُحَمّدٍ لَمْ يُقْتَلْ، فَقَاتِلُوا عَلَى مَا قاتَلَ عَلَيْهِ مُحَمّدٌ. اللّهُمّ إنّى أعْتَذِرُ إلَيْكَ مِمّا يَقُولُ هَؤُلآءِ وَ أبْرَأُ إلَيْكَ مِمّا جَآءَ بِهِ هَؤُلآءِ! ثُمّ شَدّ بِسَيْفِهِ فَقاتَلَ حَتّى قُتِلَ [75] «اى أقوام و خويشان من! اگر محمّد كشته شده است، پروردگار محمّد كشته نشده است. شما جنگ كنيد بر همان أساسى كه محمّد بر آن اساس جنگ كرده است. بار پروردگار من! من شرمنده و عذرخواهم به سوى


ص 64

تو از آنچه اين جماعت مى‏گويند، و برائت مى‏جويم به سوى تو از آنچه اين جماعت ابراز داشته‏اند. اين بگفت و سپس شمشيرش را محكم بگرفت و كشتار كرد تا كشته شد.» [76]

و رسول خداصلى الله عليه وآله به راه افتاده بود و مردم را به مبارزه و كارزار تحريض مى‏نمود تا رسيد به اصحاب صَخْره (همين افراد دست از جنگ برداشته و روى سنگ كوه لَميده)، آنها چون او را ديدند، يكى از آنها تيرى در كمان خود نهاد تا او را هدف كند، رسول خدا گفت: منم رسول‏الله [77] .

بازگشت به فهرست

پايداري انس بن نضر و زخمهايي كه بر او وارد شد

أنس، آن مرد با شخصيّت و با غيرت و با حميّت و با منطق استوار و با عزت (يعنى أنس بن نضر) كه طرز شهادتش را بازگو كرديم، آنقدر تير و شمشير خورد كه پس از مرگش خواهرش نتوانست جسد او را پيدا كند، عاقبة الأمر از بَنان و يا ثَناياى او برادرش را شناخت. گويند هفتاد زخم بر بدنش وارد شده بود و جاى درستى باقى نمانده بود، فقط از بَنان انگشتها و يا از دندانهاى پيشين، خواهرش وى را شناخت [78] .

بازگشت به فهرست


ص 65

فرار عثمان و پناه دادن به معاوية بن مغيره

و امّا درباره عثمان رواياتى را كه از تواريخ معتبر عامّه نقل شد، شنيديد. اينك يك سند تاريخى مهمّ ديگرى را از طبرى كه از معتمَدين و موثّقين و مورّخين در نزد عامّه است ذكر مى‏نمائيم:

ابوجَعْفر طَبَرى مى‏گويد: مردم در روز اُحد چنان از رسول خدا صلى الله عليه وآله فرار كردند تا به حدّى كه بعضى از ايشان به مَنْقى‏ كه پائين‏تر از أعْوَص است رسيدند و عثمان بن عفّان و عقبة بن عثمان و سعدبن عثمان (كه دو مرد از أنصارند) چنان فرار كردند تا به جَلْعَب (كوهى است از نواحى مدينه كه در پشت أعْوَص واقع است) رسيدند و در آنجا سه روز توقّف كردند و پس از آن به سوى رسول خدا صلى الله عليه وآله برگشتند و پيامبر درباره ايشان است كه فرمود: لَقَدْ ذَهَبْتُمْ فيها عَريضَةً [79]«شما در اين گريز، گريز و فرار وسيعى نموده‏ايد!»

عثمان نه تنها فرار كرد، بلكه پس از آمدن به مدينه مُعاويةُ بْنُ مُغيرَة بْنِ أبى العاص را كه از سخت‏ترين دشمنان رسول‏خداصلى الله عليه وآله بود و در اين جنگ شركت كرده بود و همان كسى است كه خود مدّعى است كه حمزه سيّدالشهداءعليه السلام را مثله كرد و لبهاى رسول خدا را پاره كرد و رَباعى او را شكست و رسول خدا خون او را هدر داده بودند، در منزل خود جا و أمان داده و چون حضرت رُقيّه دختر رسول خدا به اصحابى كه در پى او مى‏گشتند جاى او را در خانه نشان داد، آنقدر چوبه جهاز شتر به آن بضعه رسول الله زد كه بر اثر آن مريض و در بستر افتاده و بالأخره جان داد. [80]


ص 66

ما اين قضيّه را از «مغازى» واقدى كه قديمى‏ترين و معتبرترين اسناد تاريخى نزد عامّه است ذكر مى‏كنيم:

واقدى گويد: معاوية بن مغيرة بن ابى‏العاص آن روز فرار كرد و راه را گرفت و مى‏رفت، شب را در نزديكى مدينه بخوابيد. چون صبح شد داخل در مدينه شد و آمد درِ منزل عثمان بن عفّان و در را زد، زوجه او امّ كلثوم دختر رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله گفت: عثمان منزل نيست در نزد رسول خداصلى الله عليه وآله است.

معاويه گفت: بفرست در پى او بيايد چون در أوّل سال شترى را از وى خريده‏ام و پولش را نداده‏ام، اينك پول شتر را آورده‏ام، اگر مى‏گيرد و الاّ برمى‏گردم.

امّ كلثوم [81] فرستاد دنبال عثمان و آمد و چون او را ديد گفت: وَيْحَكَ أهْلَكْتَنِى وَ أهْلَكْتَ نَفْسَكَ، مَا جَاءَبِكَ؟ «اى واى بر تو! مرا هلاك كردى و خودت را هلاك كردى! حاجتت چيست؟!»

گفت: اى پسر عمو جان! هيچ كس از تو به من نزديكتر و سزاوارتر نيست! عثمان او را در ناحيه‏اى از خانه داخل كرد و خودش به قصد گرفتن أمان براى او از پيغمبرصلى الله عليه وآله به سوى پيغمبر رهسپار شد.

پيغمبر اكرم‏صلى الله عليه وآله قبل از اينكه عثمان بيايد، به أصحاب فرموده بودند: معاويه امروز صبح در مدينه است، او را بيابيد. أصحاب، او را طلبيدند و نيافتند و بعضى به بعض دگر گفتند: او را در منزل عثمان بن عفّان بيابيد. داخل در خانه عثمان شدند و


ص 67

از امّ كلثوم پرسيدند. او اشاره به محل او نمود. او را از آن محلّ كه در زير حِماره‏اى [82]بود بيرون كشيده به سوى رسول خداصلى الله عليه وآله آوردند در حالى كه عثمان نزد رسول خداصلى الله عليه وآله نشسته بود.

چون عثمان ديد او را آوردند به رسول الله گفت: سوگند به آن كه تو را به حقّ مبعوث كرده است من نزد تو نيامدم مگر از براى آنكه از تو تقاضا كنم به او أمان بدهى! پس او را اى رسول خدا به من ببخش!

رسول خدا او را به عثمان بخشيدند و امان دادند و سه روز براى او مهلت قرار دادند به طورى كه اگر بعد از سه روز يافت شود، او را بكشند.

عثمان از منزل رسول اكرم بيرون شد و شترى براى او خريد او را به تمام معنى تجهيز كرد و سپس به او گفت: حركت كن. و او حركت كرد و رسول خداصلى الله عليه وآله به دنبال و تعقيب مشركين قريش آمد تا به حمراء الأسد [83] رسيد، و عثمان نيز با مسلمين تا حمراء الاسد بيرون شد. و معاوية بن مغيره در مدينه ماند تا روز سوم فرارسيد، در اين حال بر شترش نشست و آمد تا به وسطهاى عقيق رسيد. رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: معاوية بن مغيره شب را در مدينه به روز آورده است، او را بجوئيد . مردم در طلب او بيرون شدند، معلوم شد كه راه را اشتباه كرده و هنوز از مدينه خارج نشده است. به دنبال او گشتند تا او را در روز چهارم گرفتند.

از میان كسانى كه در پى او در جستجو بودند زَيْدُبْنُ حارِثَه و عمّارُ بْنُ ياسِر بودند كه در طلبش سرعت داشتند. در ناحيه جمّاء او را يافتند. زيدبن حارثه او را با شمشير زد و عمّار گفت: من هم در اين مرد حقّى دارم. عمّار هم تيرى به سوى او افكند و دو


ص 68

نفرى او را كشتند، و سپس حضور پيامبر آمده و او را از واقعه باخبر ساختند. و بعضى گفته‏اند: در ثَنِيّةُ الشّريد كه در هشت ميلى مدينه است او را يافتند، و اين به جهت آن بود كه راه را خطا كرده بود. عمّار و زيد او را يافتند و پس از يافتن پيوسته به او تير مى‏زدند مانند هَدَفى كه نشانه روند، تا جان داد [84] .

مورّخين گويند: سه روزى كه در مدينه ماند پيوسته در جستجوى اوضاع و احوال پيغمبر و مسلمين بود تا آن را براى كفّار قريش خبر ببرد.

بازگشت به فهرست

معاويه بن مغيره حمزه را مثله كرده بود

ابن أبى الحديد در «شرح نهج البلاغة» گويد: بَلاذُرى آورده است كه: اين معاوية ابن مُغيرة در روز اُحد، بينى حضرت حمزه سيّدالشّهداء را بريد و او را مثله كرد. و اين معنى را از كَلبى روايت مى‏كند، و مى‏گويد: او پسر عموى تحقيقى و نَسَبى عثمان بود. عثمان پسر عفّان بن أبى العاص است و او معاوية پسر مُغيرة بن أبى‏العاص. و از او يك دختر بيشتر باقى نماند به نام عائشه كه او را مروان حَكَم تزويج كرد و از او عبدالملك بن مروان متولّد شد [85] .

و امّا داستان كشته شدن رقيّه بنت رسول الله‏صلى الله عليه وآله طبق گفتار محمّدبن يعقوب كلينى در كتاب «كافى» از اين قرار است كه: با سلسله سند متّصل خود روايت مى‏كند از يزيد بن خليفه حاربى كه گفت: در وقتى كه من حضور داشتم، عيسى بن عبدالله از حضرت صادق‏عليه السلام از اين مسأله سؤال كرد كه: آيا جائز است زنان براى حضور بر جنازه از منزل بيرون روند؟!

حضرت از تكيه گاه خود جلو آمده، درست نشستند و گفتند: اين مرد فاسق [86] پسر عمويش معاوية بن مغيره را با آنكه رسول الله خون او را هدر كرده بودند پناه داد و به دختر رسول خدا گفت: از اين موضوع پدرت را خبردار مكن! گويا يقين


ص 69

نداشته است كه وحى مى‏آمده و به او خبر مى‏داده است.

رقيّه گفت: من نمى‏توانم دشمن پدرم را از او پنهان دارم. عثمان معاويه را در زير چهار چوبى كه بر روى آن رخت پهن مى‏كنند قرار داده و قطيفه‏اى بر روى آن كشيد و به رسول الله‏صلى الله عليه وآله وحى آمد و او را از مكان وى مطّلع كرد. رسول خدا به اميرالمؤمنين‏عليه السلام فرمود: شمشيرت را حمايل كن و برو به منزل دختر عمويت، و اگر به معاويه دست يافتى او را بكش.

اميرالمؤمنين‏عليه السلام به منزل عثمان آمدند و گردش كردند و او را نيافتند و به نزد رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله بازگشته، گفتند: من او را نيافتم. رسول خدا فرمودند: وحى به من رسيده‏است كه در زير چهارچوب لباس است. پس از خروج اميرالمؤمنين‏عليه السلام، عثمان به منزل رفت و دست پسر عموى خود را گرفت و به حضور رسول‏الله آورد. چون رسول خدا او را ديدند سر به زير افكنده و توجهى به او ننمودند، و رسول‏خداصلى الله عليه وآله بسيار با حيا و مهربان بودند.

عثمان گفت: يا رسول الله اين پسر عموى من است: معاوية بن مُغِيرة بن ابى العاص، و سوگند به آن كه تو را به حقّ برانگيخته است من او را امان نداده‏ام ـ سه بار اين را تكرار نمود_ .

حضرت صادق‏عليه السلام سه‏بار فرمودند: سوگند به آن كه پيغمبر را به حقّ مبعوث كرده است، عثمان دروغ گفت. عثمان از جانب راست پيامبر آمد، و از جانب چپ آمد، در مرتبه چهارم رسول خدا سرش را بلند نموده، فرمود: سه روز به او مهلت دادم، اگر در روز چهارم دستم به وى برسد او را خواهم كشت.

چون پشت كردند و رفتند، رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: اللّهُمّ الْعَنْ مُعَاوِيةَ بْنَ الْمُغيرةِ وَ الْعَنْ مَنْ يُؤْويهِ، وَ الْعَنْ مَنْ يَحْمِلُهُ، وَ الْعَنْ مَنْ يُطْعِمُهُ، وَ الْعَنْ مَنْ يَسْقيهِ، وَ الْعَنْ مَنْ يُجَهّزُهُ، وَالْعَنْ مَنْ يُعْطِيهِ سِقاءً أوْ حِذَاءً أوْ رِشَاءً، أوْ وِعَاءً! «خداوندا، معاويه‏بن مغيره را لعنت كن! و لعنت كن بر كسى كه او را جا دهد، و لعنت كن بر كسى كه او را بر مركبى سوار كند، و لعنت كن بر كسى كه به او غذا دهد! و لعنت كن بر كسى كه به اوآب دهد، و لعنت كن بر كسى كه أسباب و لوازم سفر او را آماده كند! و لعنت كن بر


ص 70

 كسى كه به او مشك دهد يا كفش دهد يا طناب دلو دهد يا ظرف دهد.» و اين امور را رسول خدا با انگشتهاى دست راست خود يكايك مى‏شمرد.

بازگشت به فهرست

دنباله متن

پاورقي


[47] چهار دندان از جلوى دهان را ثنايا گويند، دو از بالا و دو از زير؛ و چهار دندان متّصل به را رُباعيّات گويند، دو از بالا و دو از زير.

[48] علاّمه سيّد شرف‏الدّين عاملى در كتاب «النصّ و الاجتهاد» طبع دوّم، ص 254 آورده است كه: چون خالدبن وليد ديد أصحاب پيغمبر در دهانه كوه كم شده‏اند بر ايشان يورش آورد و با همراهان خود بر أصحاب رسول الله از پشت سرشان تاخت. در اين هنگام فراريان و منهزمان از مشركين كه در خود نشاط جديدى يافتند مبادرت به جنگ با مسلمين نمودند و پس از آنكه هفتادنفر از شجاعان آنها را كشتند كه از جمله أسَدالله و أسد رسوله: حمزة بن عبدالمطّلب بود بقيّه را فرارى دادند. و خود رسول الله در آن روز جنگ شديدى نمود. آنقدر تير پرتاب كرد تا تيرهايش تمام شد، و كمان او شكست،و وَتَرش پاره شد و دو گونه‏اش آسيب ديد و پيشانيش نيز آسيب ديد و دندان رباعيات سفلاى او شكست و لبانش ـ بأبى هو و اُمى ـ پاره شد، و ابن‏قميئه با شمشير بر او چيره گشت.

[49] وَجْنَة، وِجْنَة، وُجْنَة، وَجَنَة، وَجِنَة، أجَنَة، إجَنَة، اُجْنَة: ما ارتفع من الخدّين. تمام اين لغات به معنى برآمدگى دو گونه انسان است.

[50] جَحَشَ الْجِلدَ: قَشَرهَ و خَدَشَه، يعنى پوست كندن و مجروح نمودن.

[51] در «اعلام الورى» ص 92 آورده است كه: چون در غزوه اُحُد به رسول‏الله گفتند: چرا اين قوم را نفرين نمى‏كنى؟! گفت: اللّهم اهْدِ قومى فانّهم لايعلمون «بار پروردگارا قوم مرا هدايت كن زيرا كه آنان نمى‏دانند». ابن قميئه كه از مشركين بود، حربه دستى به آنحضرت پرتاب كرد كه به دستش اصابت كرد و شمشير از دستش افتاد، و به رسول الله گفت: خُذها منّى و أنا ابن‏قميئة «بگير از من اين ضربه را! من پسر قميئه هستم». رسول الله‏صلى الله عليه وآله گفت: أذلّك الله و أقماك «خدا تو را ذليل و خوار گرداند». و عتبة بن أبى وقّاص چنان ضربه اى به رسول خدا زد كه دهانش خون‏آلود شد. و عبدالله بن شهاب سنگى از زمين برداشته و به مرفق آنحضرت زد.

[52] مغازى واقدى» ج‏1، ص 243 و ص.244

[53] مغازى» ج‏1، ص.247

[54] آيه 153، از سوره 3: آل‏عمران.

[55] مغازى، ج 1، ص.323

[56] آيه 144، از سوره 3: آل‏عمران.

[57] آية الله سيّد شرف الدّين عاملى در كتاب «النصّ و الاجتهاد» طبع دوّم، ص 254 از «كامل» ابن أثير حكايت نموده است كه چون مردم شروع كردند به گفتن: قُتِل محمّد، قُتِل مُحَمّد، مسلمين رشته كارزار از دستشان رفت و بدون بصيرت شمشير مى‏زدند. اولين كسى كه رسول الله را شناخت كعب‏بن مالك بود كه با بلندترين صداى خود ندا كرد: يا معشر المسلمين! بشارت باد، اين رسول خداست زنده است و كشته نشده است. رسول خدا به او اشاره كرد كه خاموش باش. (براى آنكه دشمن نداند و به آنحضرت هجوم نياورد). و در ص 255 آورده است كه پس از غلبه كفّار و كشته شدن حمزه و مثله كردن او، ابوسفيان بر مسلمانان اشراف پيدا نمود و سه بار گفت: أفى القوم محمد؟ «آيا در ميان شما محمد هست؟» حضرت فرمود: لاتُجيبوه! «پاسخش را ندهيد!» ابوسفيان گفت: أنشدك الله يا عمر أقتلنا محمداً؟ قال عمر: اللّهمّ لا و انّه ليسمع كَلامك! «سوگند مى‏دهم تو را به خدا اى عمر آيا ما محمّد را كشتيم؟! عمر گفت: به خدا سوگند نه! و او الان گفتار تو را مى‏شنود!» در اينجا مى‏بينيم عمر صريحاً با رسول خدا مخالفت كرده و در اين موقع كه جان رسول‏خدا در خطر است، حيات او را به دشمن اعلام نموده است.

[58] در «صحاح اللّغة» ص 2363 گويد: الاُرْوِيّة: الاُنثى من الوعول (يعنى بز ماده).

[59] آيه 145، از سوره 3: آل عمران.

[60] مغازى» واقدى، ج‏1، ص 321 و ص.322

[61] آيه 144، از سوره 3: آل‏عمران.

[62] و طبرى در «تاريخ» خود، طبع دوم، ج‏2، ص 521 آورده است كه: چون ابوسفيان بر رسول خدا و مسلمين مشرف شد و قصد هلاكت آنها را يكسره داشت رسول خداصلى الله عليه وآله عرض كرد: ليس لهم أن‏يعلونا. اللهمّ إن تُقْتَلْ هذه العِصابةُ لاتُعْبَدْ «بار پروردگارا اگر اين گروه كشته شوند، ديگر كسى در روى زمين عبادت تو را نمى‏كند». آنگاه رسول خدا اصحاب خود را فراخواند و آن قدر سنگ به آنها پرتاب كردند تا ناچار از كوه به زير آمدند.

[63] مغازى» واقدى، ج‏1، ص.295

[64] در تعليقه گويد: فى ح بجاى لفظ فلان «عمر و عثمان» مضبوط است. و بلاذرى از واقدى عثمان را ذكر كرده و عمر را ذكر نكرده است («أنساب الأشراف»، ج‏1، 326.

[65] مَلَل موضعى است در راه مكه بين الحرمين. ابن سكّيت گويد: منزلى است در راه مدينه به سوى مكّه كه تا مدينه بيست و هشت ميل فاصله دارد (معجم البلدان ج‏8، 153).

[66] شُقْرَة موضعى است در راه فَيْد در ميان كوههاى سرخ رنگ كه با نخيل هجده ميل فاصله دارد و تا چاه سائب يك روز راه است و تا مدينه دو روز راه است (وفاءالوفا، ج‏2، ص 330).

[67] مغازى» واقدى، ج‏1 ص 277 و ص.278

[68] مغازى» واقدى، ج‏1، ص.238

[69] ابن ابى الحديد در «شرح نهج‏البلاغة» طبع‏دار ا��ياء الكتب، ج‏15، ص 23 گويد: من حضور پيدا كردم نزد محمّد بن معد علوى موسوى فقيه شيعى امامى در بغداد و كسى نزد او «مغازى» واقدى را مى‏خواند، و اين روايت را خواند. آن فقيه رو به من كرد و گفت: بشنو! گفتم: در اين روايت مگر چه چيز است؟ گفت: يا فلان يا فلان كنايه از ابوبكر و عمر است. گفتم: جائز است كه غير آنها مراد باشد. گفت: در ميان صحابه كسى نيست كه محترم باشد و از نام بردن او را به فرار حيا كنند و عيبى از او ذكر كنند تا آنكه گوينده مجبور شود با كنايه اشاره كند مگر آن دو نفر. گفتم: اين پندارى بيش نيست. گفت: ما را از جدال و امتناع خود بازدار. و سپس سوگند ياد كرد كه واقدى غير از آن دو نفر را قصد نداشته است، و اگر غير از اين دو بودند صريحاً ذكر مى‏كرد. و در چهره آن فقيه آثار ناراحتى از مخالفت و گفتار من پيدا شد.

[70] مغازى» واقدى، ج‏1، ص.237

[71] طبرى در «تاريخ» خود، طبع دوم، ج‏2، ص 519 و ص 520 با سند متّصل خود روايت مى‏كند از سُدّى كه گفت: ابن قميئه حارثى يكى از اولادهاى حارث بن عبدمناة بن كنانه است، به سوى پيغمبر آمد و با سنگ پيغمبر را نشانه گرفت و بينى و دندان رباعى او را شكست و صورتش را شكافت و مصيبت شديدى بر او وارد ساخت به طورى كه اصحابش از او متفرّق شدند و بعضى وارد مدينه شدند و بعضى بر بالاى كوه بر روى صخره رفتند و بر روى آن صخره ايستادند و رسول خدا صلى الله عليه وآله شروع كرد كه مردم را جمع كند و به كارزار وادارد و مى‏گفت: إلَىّ إلَىّ عبادَالله «به سوى من آئيد اى بندگان خدا» سى مرد دور او را گرفتند امّا ديگران از نزد او عبور مى‏كردند و هيچ يك از آنها توقّف ننمودند مگر طلحه و سهل بن حنيف.

[72] عمر بن خطاب پسر عمه خالد بن وليد است (سيره حلبيّه ج‏3، ص 224 و تاريخ ابوالفداء ج‏7، ص 115).

[73] مغازى» واقدى، ج‏1، ص.237 شيخ طبرسى در «اعلام الورى» ص 90 آورده است كه: چون خالدبن وليد با جمعى از مشركين به شعب آمد و آنجا را خالى ديد، خود را به عبدالله بن جبير رسانده و وى را كشت و از آنجا به پشت سر مسلمين حمله كرد و شمشير در آنها نهاد. مسلمين گريختند و ابليس لعنه الله صدا زد: قُتِلَ محمّد «محمد كشته شد». در حالى كه رسول خداصلى الله عليه وآله در ميان دسته ديگر از مسلمين بود و مسلمين را به خود فرامى‏خواند و مى‏گفت: أيّها الناس! أنا رسول الله و إنّ اللهَ قد وَعَدنى النّصر فإلى أين الفرار؟ و مردم مى‏شنيدند اما به رسول خدا منعطف نمى‏شدند. صداى ابليس تا خانه‏هاى مدينه رسيد و فاطمه سلام الله عليها فرياد برداشت؛ و زن هاشميّه و زن قرشيّه‏اى در مدينه نماند مگر آنكه دست خود را برسر گذارده و با فاطمه صيحه‏زنان از مدينه به سوى احد روان شدند.

[74] تاريخ الاُمم و الملوك» للطبرى، طبع دوم، دارالمعارف مصر، ج‏2، ص.517 و اين داستان را نيز ابوالفداء ابن كثير دمشقى در «البداية و النهاية» ج 4، ص 34 آورده است.

[75] ابن أثير در «كامل» ج‏2، ص 156 و ص 157 نيز ذكر كرده است.

[76] در كتاب «النص و الاجتهاد» طبع دوم ص 248 تصريح دارد كه انس بن نضر شنيد از جماعتى از فراريان كه در ميان آنها عمر و طلحه بودند كه مى‏گفتند: اى كاش ما كسى را داشتيم كه به نزد عبدالله بن اُبىّ مى‏رفت براى اينكه قبل از آنكه كشته شويم براى ما از ابوسفيان امان بگيرد. آنگاه انس گفت: يا قوم ان كان ـ الخ.

[77] تاريخ» طبرى، طبع دوم، ج‏2، ص.520

[78] واقدى در «مغازى» ج‏1، ص 280 گويد: و گفتند ما آمديم و ديديم عمربن خطّاب در ميان گروهى از مسلمين نشسته است، در اين‏حال انس بن نضر بن ضمضم عموى انس بن مالك از آنها عبور كرد و گفت: چرا نشسته‏ايد؟ گفتند: رسول خدا كشته شده است. گفت: زندگى را پس از وى براى چه مى‏خواهيد؟! برخيزيد و بميريد بر همان چيزى كه او مرده است. و سپس با شمشيرش به قدرى بر مشركين زد تا كشته شد. عمر مى‏گفت: إنّى لأرجو أن يبعثه‏الله اُمّةً وحده يوم القيمة. «من او را به طورى مشاهده كرده‏ام كه اميد دارم خداوند او را به تنهائى در روز قيامت به عظمت يك اُمّت محشور كند». و در چهره او هفتاد ضربه ديدند به طورى كه شناخته نشد تا خواهرش از زيبائى سرانگشتان او و يا از زيبائى دندانهاى پيشين او وى را شناخت. و ابن أثير در «كامل» ج‏2، ص 156 اين داستان نضر را آورده است.

[79] تاريخ» طبرى، طبع دوم، ج‏2، ص.522 و ايضاً در ج‏1 از «سيره حلبيّه» ص 240 آورده است كه از جمله منهزمين عثمان بن عفّان و وليد بن عقبة، و خارجة بن زيد، و رفاعة بن معلّى بودند كه: أقاموا ثلاثة أيّام ثمّ رجعوا إلى رسول الله، فقال لهم رسول‏الله: ذهبتم فيها عَرِيضةً.

[80] ابن أثير جزرى در «كامل التواريخ» طبع بيروت، ج‏2، ص 165 داستان معاويةبن مغيرة را نيز مشروحاً ذكر كرده و تصريح نموده است كه او بود كه بينى حمزه را بريد و او را مثله كرد.

[81] صحيح رقيّه است. چون امّ كلثوم بعد از رقيّه به نكاح عثمان درآمد و ارتحال او در سنه نهم از هجرت است. توضيح آنكه: مورّخين آورده‏اند و مجلسى نيز در «بحار الانوار» طبع كمپانى، ج‏6، ص 707 و ص 708 تصريح دارند بر اينكه رقيّه را عتبة و امّ كلثوم را عتيق كه دو پسران ابولهب بودند در زمان قبل از اسلام تزويج كرده بودند و قبل از زفاف به امر ابولهب آنها را طلاق دادند. رقيّه را عثمان در مدينه تزويج كرد و از او يك پسر آورد به نام عبدالله كه در كودكى در شش سالگى، خروس در چشم او منقار زد و پس از آن فوت كرد. و پس از رقيّه، عثمان ام‏كلثوم را تزويج كرد و او در سنه نهم از هجرت رحلت نمود.

[82] در «نهايه ابن أثير» ج‏1، ص 258 آمده است كه حِمارة سه عدد چوب است كه يك طرف از هر سه تا را به هم مى‏بندند، و سه طرف ديگر را باز و جدا مى‏گذارند و به آن مشگ و يا ظرف چرمى كوچك را براى خنك شدن آويزان مى‏كنند.

[83] در «شرح مواهب لدنيّة» ج 2، ص 70 گويد: حمراء الأسد منزلى است در هشت ميلى و يا ده ميلى مدينه در طرف چپ جاده در صورتى كه از ذوالحليفة مسير بوده باشد.

[84] مغازى» واقدى، ج‏1، ص 333 و ص.334

[85] شرح نهج البلاغة» طبع دار احياء الكتب العربيّة، ج‏15 ص 46 و ص.47

[86] مراد عثمان است. و در روايت، عبارتِ «عموى او مغيره» آمده است كه شايد بواسطه إسقاط ناسخان بوده؛ و ما در ترجمه «پسر عمويش معاوية بن مغيرة» آورديم.

بازگشت به فهرست

دنباله متن