صفحه قبل

و اين قسمت از مقدّمه گرچه به تتبّع و به قلم حضرت آيةالله حاج شيخ‏ اسمعيل‏


ص 228

ملايرى دامت بركاته مى‏باشد و ايشان از اعزّ اصدقاء و رفقاى سابق ما در دوران تحصيل علوم دينيّه در حوزه مقدسه علميّه قم هستند، امّا تماماً محصول إفادات خود استاد آيةالله بروجردى است . (همچنانکه تألیف اصل کتاب نیز دستور و طرح أولیّه و با ارشادات خصوصی و تنبیهات خود ایشان صورت گرفته و از نظرشان گذشته است .) در اين مقدّمه اين حديث را به سى وچهار نفر صحابى و صحابيّه نسبت مى‏دهد. امّا براى حقير تاكنون در اثر تتبّع بيش از سى و چهار نفر شناخته شده‏اند با وجود آنكه در «الصّواعق المُحْرِقة» بيست و اندى را ذكر مى‏كند، و علّامه خبير متضلّع و متتبّع و نحرير بحث و نقّاد حضرت آيةالله ميرحامد حسين لكهنوئى هندى نيشابورى نيز در كتاب نفيس و ارزشمند خود «عَبَقات الأنْوار» از بيست و پنج نفر تجاوز نمى‏كنند.

عبقات الانوار و شرح حديث ثقلين

ميرحامد حسين ـ رضوان الله عليه ـ جزء اوّل از مجلد دوازدهم «عبقات» را منحصراً در بحث از سند اين حديث قرار داده‏اند و از يكصد و هشتاد و هفت نفر از مشاهير علماى اهل سنّت كه اين حديث را روايت كرده و يا اثبات نموده و يا تصحيح كرده‏اند، بحث كافى و تمامى به‏عمل آورده است كه مجموع آن قريب يكهزار صفحه است.

ميرحامد حسين شرح‏حال و ترجمه اين 187 نفر را به‏طور تفصيل ذكر فرموده است و متن روايت را با عبارات مختلفه و تعابير متفاوته آن آورده‏اند با ذكر كتبى كه در آنجا درج شده است با نام راوى روايت، به طورى جالب و جاذب و دلنشين، و با اشارات و تتبّعات زيبا و لطيف و متقن و مستحكم حديث را اثبات مى‏كنند كه صرف نظر از بقيه مجلّداتِ اين مجموعه مباركه، مى‏توان همين مجلّد ثَقَلَيْن را گنجينه‏اى از علم و بصيرت و خبرويّت دانست [326] . اين كتاب نام علماى اهل سنّت را كه اين حديث را آورده‏اند، به ترتيب قرون از قرن دوم تا سيزدهم هجرى آورده است.

گرچه بعد از اين آيت بزرگ، بسيارى از علماء أعلام درباره اين حديث كتابهاى


ص 229

مستقل نوشتند امّا همه مقتَبس از مشكوة انوار اين مجاهد عظيم و آيت كبراى علمى الهى است و بايد گفت : كُلّ الصّيْدِ فِى جَوْفِ الْفَرَا. زيرا بسيارى از مصادر تحقيق و تأليف او نسخه‏هاى خطّى منحصر به فرد بوده است.

مرحوم دائى‏زاده حقير آية الله حاج‏ميرزا نجم‏الدّين شريف عسكرى ـ قدّس الله نفسه ـ كتاب زيبا و لطيفى به نام «مُحَمّدٌ وَ عَلِىّ وَ حَدِيثُ الثّقَلَيْن وَ حَدِيثُ السّفِينَة» نوشته‏اند كه الحقّ نيز جالب است ولى همان طور كه خود اشاره بلكه تصريح دارند، در اكثر از موارد از «عبقات» استفاده نموده‏اند.

اين مجلّد از كتاب «عبقات»، از گفتگوى مؤلّف آن با صاحب «تُحْفه اثْناعَشَرِيّه» در خصوص حديث ثقلين بحث مى‏نمايد و مغالطات و تخديعات [327] و تحريفات دهگانه او را در هنگام نقل حديث واضح و آشكارا مى‏سازد.

سخن ما در اين حديث شريف كه بدين‏جا كشيد، سزاوار است براى مزيد اطّلاع مؤمنين و استبصار مستبصرين قدرى از جهت قوّت سند و عظمت و اتقان مفاد و معنى روايت، گفتار را در اين مقام توسعه دهيم.

بازگشت به فهرست

مشاهير علماء كه حديث ثقلين را روايت كرده‌اند

از جمله مشاهير علماء و رواتى كه اين حديث را روايت و يا اثبات و يا تصحيح كرده‏اند عبارتند از:

ابن راهْوَيْه اسحق بن ابراهيم حَنْظَلى استاد بخارى كه از اميرالمؤمنين‏عليه السلام روايت كرده است، و عامّه او را در فنّ حديث، اميرالمؤمنين گويند.

2ـ مُسْلِمُ بْنُ حَجّاج قُشَيْرى در «صحيح» كه از زيدبن ارقم روايت نموده است.

ابُوعبدالله محمّدبن ماجه قزوينى صاحب «سُنَن»، از زيدبن ارقم.


ص 230

ابُوداود سجستانى صاحب «سُنن» از زيدبن ارقم.

تِرْمَذِى ابوعيسى محمّدبن عيسى صاحب «صحيح»، از جابربن عبدالله انصارى و ابوذر، و ابوسعيد خُدْرى، و زيدبن ارقم، و حُذَيْفَةُ بن اُسَيد.

عبدالله بن احمد بن حَنْبَل صاحب «زياداتِ مُسْنَد» از زيدبن ارقم.

نَسَائى ابوعبدالرّحمن صاحب «سُنَن» از زيدبن ارقم.

طبرى ابوجعفر صاحب تاريخ، از اميرالمؤمنين‏عليه السلام و ابوسعيد و زيدبن ارقم.

ابن عَبْدِ رَبّهِ قُرْطُبى أنْدُلسى صاحب «العِقْدُ الْفَريد» و بيان مأخذ روايت او.

10ـ ابن عُقْدَة حافظ احمدبن محمّدبن سعيد كوفى از اميرالمؤمنين‏عليه السلام، و جابر، و ابوذر، و اُمّ‏سَلِمة، و ابورافع، و اُمّ‏هانى، و خُزَيْمَةُ بن ثابت، و ضُمَيْرَه اسْلَمِى.

11ـ طَبَرانى صاحب «معجم كبير و اوسط و صغير»، از ابوسعيد، و زيدبن ارقم، و زيدبن ثابت، و عبدالله بن حَنْطَب.

12ـ دارقُطْنى حافظ ابوالحسن علىّ‏بن عمر، از اُمّ سلمة.

13ـ ذَهَبى ابوطاهر محمّدبن عبدالرّحمن، از ابوسعيد.

14ـ حَاكِم نيشابورى ابو عبدالله، صاحب «مُسْتَدْرَك» از زيدبن ارقم.

15ـ ثَعْلَبِى ابواسْحَق احمد، صاحب تفسير «الكَشْفُ و البَيَان» از ابوسعيد.

16ـ ابُونُعَيْم اصفهانى صاحب «حِلْيَةُ الأوْلِياء» در «مَنْقبَةُ الْمُطَهّرِين» از جُبَيْربن مُطْعِم، و ابوسعيد، و زيدبن ارقم، و انس بن مالك، و بَراءبن عَازِب، و در «حِلْية الأولياء» به طور تفصيل از حُذَيفة بن اُسَيْد.

17ـ بَيْهَقى حافظ ابوبكر صاحب «سُنَن» از زيدبن ارقم.

18ـ قُرطُبى أنْدُلُسى ابوعبدالله ابن عبدالبر صاحب «استيعاب» و «تمهيد» و «جامع بيان العلم» از زيدبن ارقم.

19ـ خَطيب بغدادى صاحب «تاريخ بغداد» از جابر.

20ـ ابن‏مَغازِلى صاحب «مناقب» با اسناد عديده‏اى از زيدبن ارقم، و ابوسعيد.


ص 231

21ـ سَمْعانى ابوالمُظفّر صاحب «فضائلُ الصّحَابة» از ابوسعيد.

22ـ رَزين بن معاويه عَبْدَرى صاحب «الجَمع بَيْن الصّحاحِ السّتّة» از زيدبن ارقم.

23ـ قاضى عَياض يَحْصُبى صاحب «الشفا بتعريف حقوق‏المصطفى» بدون سند.

24ـ خوارزمى: اخطب خوارزم صاحب «مناقب» از زيدبن ارقم.

25ـ ابن عَساكر حافظ ابوالقاسم صاحب «تاريخ دمشق» از حُذَيفة بن اُسَيد غِفارى، و زيدبن ارقم.

26ـ ابوالفتوح عِجْلى اصفهانى صاحب «فضائلُ الخلفاء» از عامر بن ليلى بن ضمرَة .

27ـ ابن أثير جَزَرى مجدالدّين صاحب «جامع الاُصول» و «نهايه» از جابر و زيد ابن ارقم .

28ـ ابن أثير جَزَرى عزّالدّين صاحب «اُسْدُالْغابَة» كه برادر مجدالدين است، از زيد بن ارقم و عبدالله‏بن حَنْطَب.

29ـ محمّدبن طلحه شافعى، صاحب «مطالب السُّول» از زيدبن ارقم.

30ـ سِبْطُ ابْنِ جَوْزى، صاحب «تذكرةُ خواصّ الاُمّة»، از زيدبن ارقم.

31ـ محمّدبن يوسف گنجى، صاحب «كِفايةُ الطّالِب»، از زيدبن ارقم.

32ـ محبّ الدّين طَبَرى، صاحب «ذَخَائِر العُقْبَى» از ابوسعيد، و زيدبن ارقم.

33ـ حَمّوئى صدرالدّين ابراهيم بن مؤيّد، صاحب «فَرائِد السّمْطَيْن» از ابوسعيد خُدْرى و حُذَيْفة بن اُسَيْد غِفارى، و زيدبن ارقم.

34ـ خازِن بغدادى علاءالدّين على صاحب «تفسير» از زيدبن ارقم.

35ـ ذَهَبى شمس الدّين محمّد صاحب «ميزان الاعتدال» تصحيح روايت زيدبن ارقم.

36ـ زَرَنْدى مَدنى جمال‏الدّين محمّد صاحب «نظم دُرَرِالسّمْطَيْن» از جابر، و زيدبن ارقم.


ص 232

37ـ ابن كثير دمشقى اسمعيل بن عُمَر صاحب «تفسير» با اسناد كثيرى در آيه تطهير، و در آيه مودّت، از زيدبن ارقم، و جابر، و ابوسعيد، و ابوذر، و حذيفة بن اُسَيْد.

38ـ سيّد على همدانى بن شهاب‏الدّين صاحب «مَوَدّة القُرْبَى» از ابوسعيد، و جُبير بن مُطْعِم.

39ـ تفتازانى سعدالدّين صاحب «شرح مقاصد» اثبات حديث را نموده است.

40ـ هَيْتَمى نورالدّين على صاحب «مجمع‏الزّوائد» بدون سند.

41ـ فيروزآبادى مجدالدّين، صاحب «قاموس» در ماده ثقل در قاموس.

42ـ خواجه محمّد پارسا صاحب «فصل الخطاب» از جابر و حُذَيفة بن اُسَيْد و زيدبن ارقم .

43ـ سَخاوى شمس الدّين صاحب «الضّوءُ اللّامِع» در «استجلاب ارتقاء الغُرَف» از جمع كثيرى از صحابه.

44ـ ملاّحسين واعظ كاشفى صاحب «تفسير» بدون سند.

45ـ سُيُوطِى حافظ جلال‏الدّين عبدالرّحمن در كتب عديده: «إحياءُ المَيّتِ بِفَضَائلِ‏أهْلِ الْبَيْتِ»، و «نِهَايَةُ الإفْضَالِ فى شَرَفِ الآلِ»، و «أسَاسٌ فى مَنَاقِبِ بَنِى العَبّاس»، و «إنَافَةٌ فِى رُتْبَةِ الخِلَافَة»، و «بُدُورٌ سَافِرَةٌ عَنْ اُمُورِ الآخِرَةِ»، و «الجَامِعُ الصّغير» و «الدّرّ الْمَنْثُور»، و «الدّرّ النّثير»، از زيدبن ارقم، و ابوهريرة، و ابوسعيد، و ابوذرّ، و عبدالله بن حنطب و حنطب پدر عبدالله، و زيدبن ثابت، و جابربن عبدالله انصارى.

46ـ ابن‏حجر هَيْتَمى شهاب‏الدّين صاحب «الصّواعِقُ المُحْرِقة» به سند صحيح چند روايت از زيدبن ارقم.

47ـ سمهودى نورالدّين على شريف صاحب «جَواهرُ العقدين» از اميرالمؤمنين‏عليه السلام و اُمّ هانى و اُمّ سَلمه و ابوذرّ و حُذَيفة بن اُسَيْد و أبوطُفَيْل و زيدبن ارقم و زيدبن ثابت.


ص 233

48ـ روزبَهان فضل‏الله خَنْجى شيرازى، در شرح رساله اعتقاديّه.

49ـ قَسْطلانى مَدَنى شهاب‏الدّين احمد صاحب «مَواهِب لَدُنيّه»، از زيدبن ارقم.

50ـ شاه وَلِىّ‏الله دِهْلَوى، صاحب «ازالة الخِفَاء» از زيدبن ارقم.

51ـ زبيدى سيّد محمّد مرتضى، صاحب «تاج العَرُوس»، شارح قاموس، بدون سند.

52ـ عُجَيْلى احمد بن عبدالقادر، صاحب «ذَخيرَة المآل» در مواضع متعدّدى از زيدبن ارقم .

اينك ما بحول الله و قوّته جميع رواياتى را كه با طرق و اسانيد مختلفه عامّه از اين بيست وپنج صحابى رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله رسيده است، بدون تكرار مَتن، و با اكتفا از متن بر مقدار لازم از حديث ثقلين را در اينجا ذكر مى‏كنيم، و آن مقدارى كه حقير به شمارش آورده‏ام قريب به يكصد متن مختلف العبارة مى‏باشد و نيز به جهت عدم تكرار. از ترجمه كه غالباً قريب المضمون هستند خوددارى مى‏نمائيم، مگر در بعضى از عبارات تازه وارد.

بازگشت به فهرست

حديث ثَقَلَيْن به روايت اميرالمؤمنين على‏بن ابيطالب عليه السلام:

أوّل: حديث ثَقَلَيْن به روايت اميرالمؤمنين على‏بن ابيطالب عليه السلام:

1ـ قَالَ: قَالَ رَسُولُ‏اللهِ‏صلى الله عليه وآله: إنّى مَقْبُوضٌ، وَ إنّى قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ أهْلَ بَيتِى، و إنّكُمْ لَنْ تَضِلّوا بَعْدَهُمَا . [328]

2ـ قَالَ: إنّ رَسُولَ اللهِ‏صلى الله عليه وآله قَالَ: إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ عَزّوَجَلّ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ، وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، وَ لَن‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [329]


ص 234

إنّى مَقْبُوضٌ، وَ إنّى قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى. وَ إنّكُمْ لَنْ‏تَضِلّوا بَعْدَهُمَا، وَ إنّهُ لَنْ‏تَقُومَ السّاعَةُ حَتّى يُبْتَغَى أصْحَابُ رَسُولِ‏اللهِ‏صلى الله عليه وآله كَمَا يُبْتَغَى الضّالّةُ فَلَاتُوجَدُ. [330]

تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ سَبَبُهُ بِيَدِهِ وَ سَبَبُهُ بِأيْدِيكُمْ، وَ أهْلَ بَيْتِى. [331]

قَدْ تَركْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ. [332]

قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ سَبَبٌ بِيَدِهِ وَ سَبَبٌ بِأيْدِيكُمْ، وَ أهْلَ‏بَيْتِى. [333]

7ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى، وَ لَن‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [334]

أيّهَا النّاسُ! إنّى تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ، لَنْ‏تَضِلّوا مَا تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا، الأكْبَرُ مِنْهُمَا كِتَابُ اللهِ، وَ الأصَغَرُ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى، وَ إنّ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ عَهِدَ إلَىّ أنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى


ص 235

يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ كَهَاتَيْنِ ـ وَ أشَارَ بِالسّبّابَتَيْنِ ـ وَ لَا أنّ أحَدَهُمَا أقْدَمُ مِنَ الآخَرِ. فَتَمَسّكُوا بِهِمَا لَنْ‏تَضِلّوا، وَ لَاتَقَدّمُوا مِنْهُمْ، وَ لَا تَخَلّفُوا عَنْهُمْ، وَ لَا تُعَلّمُوهُمْ فَإنّهُمْ أعْلَمُ مِنْكُمْ. [335]

إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، وَ إنّهُمَا لَنْ يَفتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، وَ إنّكُمْ لَنْ‏تَضِلّوا إنِ اتّبَعْتُمْ وَ اسْتَمسَكْتُمْ بِهِمَا. [336]

10ـ إنّى قَدْ تَركْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: يَعْنِى كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتى أهْلَ‏بَيْتِى، وَ إنّكُمْ لَنْ‏تَضِلّوا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا. [337]

11ـ أيّهَا النّاسُ، إنّى تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: الثّقَلَ الأكْبَرَ و الثّقَلَ الأصْغَرَ، فَأمّا الأكْبَرُ هُوَ حَبْلٌ فَبِيَدِ اللهِ طَرَفُهُ، وَالطّرَفُ الآخَرُ بِأيْدِيكُمْ وَ هُوَ كِتَابُ‏اللهِ، إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا، وَ لَنْ‏تَذِلّوا أبَداً، وَ أمّا الأصْغَرُ فَعِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى.

إنّ اللهَ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ اَخْبَرَنِى اَنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ‏الْحَوْضَ، وَ سَألْتُ ذَلِكَ لَهُمَا فَأعْطَانِى. وَ اللهُ سَائِلُكُمْ كَيْفَ خَلَفْتُمُونّى فِى كِتَابِ‏اللهِ وَ أهلِ‏بَيْتِى؟! [338]

«اى مردم! من در ميان شما به يادگار گذاشتم دو چيز نفيس و پربها را: چيز نفيس بزرگتر، و چيز نفيس كوچكتر را. امّا بزرگتر، ريسمانى است كه يك طرف آن به دست خداست و طرف ديگر آن به دست شما، و آن كتاب الله است، اگر بدان تمسّك نمائيد ابداً گمراه نمى‏شويد و ابداً پست و ذليل نمى‏گرديد. و امّا چيز نفيس


ص 236

كوچكتر، عترت من است كه اهل بيت من است.

خداوند لطيف و خبير تحقيقاً به من خبر داده است كه آن دو از هم جدا نمى‏شوند تا در حوض بر من وارد شوند و من اين عدم جدائى را براى آنها از خدا خواستم و او به من مرحمت فرمود . و خداوند بازپرس و مؤاخِذ شما خواهد بود كه چطور مرا در كتاب خدا و أهل‏بيتم نگهدارى نموديد؟!»

12ـ ثُمّ قَامَ فَحَمِدَاللهَ وَ أثْنَى عَلَيْهِ ثُمّ قَالَ: أيّهَا النّاسُ مَا أنْتُمْ قَائِلُونَ؟! قَالُوا: قَدْ بَلّغْتَ! قَالَ: اللّهُمّ اشْهَدْ ـثَلَاثَ مَرّاتٍ ـ ثُمّ قَالَ: إنّى اُوشِكُ أنْ اُدْعَى فَاُجِيبَ، وَ إنّى مَسْئُولٌ وَ أنْتُمْ مَسْئُولُونَ !

ثُمّ قَالَ: أيّهَا النّاسُ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى، إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ‏تَضِلّوا، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِما؟! وَ إنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ‏الْحَوْضَ. نَبّأنِى بِذَلِكَ اللّطِيفُ الْخَبِيرُ.

ثُمّ قَالَ: إنّ اللهَ مَوْلَاىَ وَ أنَا مَوْلَى الْمُؤمِنينَ. ألَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أنّى أوْلَى بِكُمْ مِنْ أنْفُسِكُمْ؟! قَالُوا: بَلَى ذَلِكَ ثَلَاثاً.

ثُمّ أخَذَ بِيَدِكَ يَا أميرَالْمُؤْمِنينَ! فَرَفَعَهَا وَ قَالَ: مَنْ كُنْتُ مَولَاهُ فَهَذَا عَلِىّ مَوْلَاهُ.اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مِنْ عَادَاهُ!

فَقَالَ عَلِىّ: صَدَقْتُمْ وَ أنَا عَلَى ذَلِكَ مِنَ الشّاهِدينَ! [339]

أبونُعَيم در «حِلْيَة الأولياء» و غيره، از ابوطُفَيل روايت كرده است كه علىّ‏بن ابيطالب‏عليه السلام ايستاد و حمد و ثناى خداى را بجاى آورده و سپس گفت: من با سوگند اكيد بر شما خدا را گواه و شاهد مى‏گيريم كه هر كس در روز غدير خمّ شاهد جريان بوده است برخيزد! و نبايد كسى برخيزد و بگويد به من چنين رسيده و يا چنين به من خبر داده‏اند! بايد آن كس برخيزد كه دو گوش او شنيده باشد، و دلش آن را در حفظ نگه داشته‏باشد.


ص 237

هفده نفر برخاستند كه از جمله ايشان بود خُزَيْمَةُ بنُ ثابتٍ، وَ سَهْلُ‏بنُ سَعْدٍ، وَ عَدِىّ بنُ حاتَم، وَ عُقبَةُبنُ عامرٍ، و ابوايوّب انصارى، و ابوسعيد خُدْرى، و ابوشُرَيْح خُزَاعى، و ابو قُدامه انصارى، و أبُويَعْلَى انصارى، و ابوالهَيْثَم‏بن التّيّهَان و مردانى از قريش. در اين حال على‏عليه السلام به آنان گفت: بياوريد آنچه را شنيده‏ايد!

گفتند: ما شهادت مى‏دهيم كه با رسول خداصلى الله عليه وآله از حجّةالوداع باز مى‏گشتيم كه در غدير خمّ پياده شديم، در اينجا ندا براى نماز بلند شد، ما با رسول الله نماز گزارديم . [340]

«سپس ايستاد و حمد و ثناى خداوند را بجاى آورد و گفت: اى مردم شما چه مى‏گوئيد؟! گفتند : تو تبليغ رسالات خود را نمودى! سه بار رسول خدا گفت: خدايا شاهد باش! پس از آن گفت : نزديك است كه مرا بخوانند و من اجابت مى‏كنم و من مسئول هستم، و شما هم مسئول مى‏باشيد !

پس گفت: اى مردم! من در ميان شما دو شى‏ء ارزشمند باقى مى‏گذارم: كتاب خدا و عترتم را كه اهل بيت من مى‏باشند. اگر شما به آن دو متمسّك گرديد گمراه نمى‏شويد! پس ببينيد چگونه حقّ مرا در آن دو خليفه و جانشين حفظ مى‏كنيد؟! و آن دو از هم جدا نمى‏شوند تا بر من در حوض كوثر وارد آيند. خداوند لطيف و خبير مرا به اين اتّصال آگاه كرده است.

پس از آن فرمود: خداوند صاحب اختيار من است و من صاحب اختيار مؤمنين. آيا شما نمى‏دانيد كه اولويّت من به شما، از خود شما به خودتان شديدتر و قوى‏تر است؟ سه‏بار گفتند: آرى !

و سپس دست تو را اى اميرالمؤمنين گرفت و بلند كرد و گفت: هر كس كه من مولا و صاحب اختيار او هستم، پس اين على مولا و صاحب اختيار اوست. بار پروردگارا! تو ولايت كسى را داشته باش كه او ولايت على را دارد و دشمن بدار


ص 238

كسى را كه على را دشمن دارد!

على‏عليه السلام گفت: راست گفتيد، ومن هم بر اين قضيّه از گواهان مى‏باشم!» [341]

13ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى، لَنْ‏تَضِلّوا مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا، لَن‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ؟ قَالُوا: اللّهُمّ نَعَمْ. [342]

14ـ يَا أيّهَا النّاسُ! إنّى تَاركٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى . فَتَمَسّكُوا بِهِمَا لَنْ‏تَضِلّوا! فَإنّ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ أخَبَرَنِى وَ عَهِدَ إلَىّ أنّهُمَا لَنْ‏يَفتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ‏الْحَوْضَ. در اينجا در روايت وارد است كه: فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطّابِ شِبْهَ الْمُغْضِبِ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ! أكُلّ اَهْلِ بَيْتِكَ؟! (پس عمربن خطّاب برخاست در صورت و چهره شبيه غضب كننده و گفت: اى رسول خدا آيا تمام اهل‏بيت توهستند؟!) فَقَالَ: لَا، وَلَكِنْ أوْصِيَائى مِنْهُم، أوّلُهُمْ أخِى وَ وَزِيرى وَ خَلِيفَتِى فِى اُمّتِى وَ وَلِىّ كُلّ مُؤمِنٍ بَعْدِى، هُوَ أوّلّهُمْ، ثُمّ ابْنِى الْحَسَنُ (ثُمّ ابْنِى الْحُسَيْنُ) ثُمّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ وَاحِداً


ص 239

بَعْدَ وَاحِدٍ حَتّى يَرِدُوا عَلَىّ الْحَوْضَ، شُهَداءُ اللهِ فِى أرْضِهِ وَ حُجَجُهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ خُزّانُ عِلْمِهِ وَ مَعَادِنُ حِكْمَتِهِ. مَنْ أطَاعَهُمْ فَقَدْ أطَاعَ‏اللهَ، وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَد عَصَى اللهَ [343] .

«حضرت رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله فرمودند: نه، وليكن خصوص اوصياى من از اهل‏بيت من مى‏باشند كه اوّل آنان برادرم و وزيرم و خليفه‏ام در ميان اُمّتم و ولىّ هر مؤمن پس از من است، اوست اوّل آنها، و پس از آن پسرم حسن (و سپس پسرم حُسَين) و سپس نه نفر از اولاد حسين يكى پس از ديگرى تا همگى بر من در حوض كوثر وارد گردند. اينها شهيدان و گواهان و حاضران و ناظران خدا هستند در زمين خدا، و حجّت‏هاى او هستند برخلائق خدا و گنجينه داران علم او و معدنهاى حكمت او مى‏باشند. كسى كه ايشان را اطاعت كند خدا را اطاعت كرده است و كسى كه عصيان ايشان را كند خدا را عصيان كرده است.»

15ـ أيّهَا النّاسُ! ألَسْتُ أوْلَى بِكُمْ مِنْ أنْفُسِكُمْ؟! قَالُوا: بَلَى! قَالَ : فَإنّى كَائِنٌ لَكُمْ عَلَى الْحَوْضِ فَرَطاً وَ سَائِلُكُمْ عَنِ اثنَيْنِ: عَنِ الْقُرآنِ وَ عَنْ عِتْرَتِى! [344]

16ـ أيّهَا النّاسُ! إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، فَإنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ‏الْحَوْضَ. نَبّأنِى بِذَلِكَ اللّطِيفُ الْخَبِيرُ. ثُمّ أخذَ بِيَدِ عَلىّ‏عليه السلام فَقَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىّ مَوْلَاهُ. [345] ، [346]


ص 240

بازگشت به فهرست

حديث ثَقَلين به روايت فاطمه زهرا عليها سلام‏الله:

دوم: حديث ثَقَلين به روايت فاطمه زهرا عليها سلام‏الله:

17ـ قَالَتْ سَمِعْتُ أبِى‏صلى الله عليه وآله فِى مَرَضِهِ الّذِى قُبِضَ فِيهِ يَقُولُ وَ قَدِ امْتَلَأتِ الْحُجْرَةُ مِنْ أصْحَابِهِ: أيّهَا النّاسُ! يُوشِكُ أنْ اُقْبَضَ قَبْضاً سَرِيعاً وَ قَدْ قَدّمْتُ إلَيْكُمُ الْقَوْلَ مَعْذِرَةً إلَيْكُمْ، ألَا إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمْ كِتَابَ رَبّى عَزّوَجَلّ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى!

ثُمّ أخَذَ بِيَدِ عَلِىّ فَقَالَ: هَذَا عَلِىّ مَعَ الْقُرْآنِ و الْقُرْآنُ مَعَ عَلِىّ لَايَفْتَرِقَانِ حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ فَأسْئَلُكُمْ مَا تَخْلُفُونّى فِيهِمَا. [347]

سوم: حديث ثقلين به روايت اُمّ هانى خواهر اميرالمؤمنين عليه السلام:

18ـ فَقَالَ رَسُولُ‏اللهِ‏صلى الله عليه وآله: أيّهَا النّاسُ إنّى اُوشِكُ أنْ اُدْعَى فَأجِيبَ وَ قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا أبداً: كِتَابَ اللهِ حَبْلٌ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ، وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى. اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ بَيْتِى، ألَا إنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ‏الْحَوْضَ. [348]

19ـ أمّا بَعْدُ أيّهَا النّاسُ! فَإنّى مُوشِكٌ اَنْ اُدْعَى فَأُجِيبَ وَ قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا لَنْ‏تَضِلّوا بَعْدَهُ أبداً: كِتَابَ اللهِ طَرَفٌ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفٌ بِأيْدِيكُمْ، وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، ألَا إنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ‏الْحَوْضَ. [349]

20ـ عين همين مضمون را با اختلاف يُوشكُ بجاى مُوشكٌ و با اضافه عبارت


ص 241

اُذْكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ بَيْتِى پس از جمله وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى آورده است. [350]

و در حقيقت اين عبارت با عبارت «ينابيع المودّة» بجز لفظ يُوشكُ كه در آن اُوشكُ آمده است تف��وتى ندارد.

چهارم: حديث ثقلين به روايت امّ‏المؤمنين امّ سَلِمَه:

21ـ امّ سلمه گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله دست على‏عليه السلام را در روز غدير خمّ گرفت و بلند كرد تا به قدرى كه ما سپيدى زير بغل رسول‏خدا را ديديم، آنگاه گفت: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىّ مَوْلَاهُ. ثُمّ قَالَ: أيّهَا النّاسُ! إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى، وَ لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [351]

22ـ متن روايت وارده از فاطمه زهرا عليها السلام در مرض موت رسول خدا كه حجره مملوّ از جمعيت بود و ما در شماره 17 آورديم با سه تفاوت مختصر 1ـ اَخَذَ بِيَدِ عَلِىّ فَرَفَعَهَا 2ـ قَبْضاً سَريعاً فَيُنْطَلَقُ بِى 3ـ فَأسْألُهُمَا مَا خُلّفْتُ فِيهِمَا. [352] ، [353]

بازگشت به فهرست

حديث ثقلين به روايت ابوذر غِفارى

پنجم: حديث ثقلين به روايت ابوذر غِفارى:


ص 242

23ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى، فَإنّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟ [354]

24ـ يَا أيّهَا النّاسُ! إنّى قَدْ تَركْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا : كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى. [355]

25ـ مَثَلُ أهْلِ‏بَيْتِى كَمَثَلِ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَها نَجَا، وَ مَنْ تَرَكَهَا هَلَكَ. وَ يَقُولُ: مَثَلُ أهْلِ بَيْتِى فِيكُمْ مَثَلُ بَابِ حِطّةٍ فِى بَنِى إسْرَائيلَ مَنْ دَخَلَهُ غُفِرَ لَهُ. وَ يَقُولُ: إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى، وَ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [356] «مثل اهل بيت من، مثل كشتى نوح است كسى كه سوار شود نجات مى‏يابد، و كسى كه ترك كند هلاك مى‏شود. و مى‏گفت: مثل اهل بيت من در ميان شما مثل دَرِ حِطّه است در بنى‏اسرائيل كه هر كس از آن وارد شود آمرزيده مى‏شود. و مى‏گفت: من در ميان شما به خلافت مى‏گذارم چيزى را كه اگر بدان تمسّك جوئيد ابداً گمراه نمى‏شويد، كتاب الله و عترت من، و از هم جدا نمى‏شوند تا در حوض بر من وارد شوند.»

26ـ يَا أيّهَا النّاسُ إنّى قَدْ تَركْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا : كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى. [357]


ص 243

27ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، فَإنّهّمَا لَن‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. ألَا وَ إنّ أهْلَ بَيْتِى فِيكُمْ مَثَلُ بَابِ بَنِى إسْرَائيلَ، وَ مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ. [358]

28ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى، فَإنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟! [359] ، [360]

ششم: حديث ثقلين به روايت ابن‏عبّاس:

29ـ يَا مَعْشَرَ الْمُؤمِنِينَ! إنّ اللهَ عَزّوَجَلّ أوْحَى اِلَىّ أنّى مَقْبُوضٌ، أقُولُ لَكُمْ قَوْلاً إنْ عَمِلْتُمْ بِهِ نَجَوْتُمْ وَ إن تَرَكْتُمُوهُ هَلَكْتُمْ . إنّ أهْلَ‏بَيْتِى وَ عِتْرَتِى هُمْ خَاصّتِى وَ حَامّتِى، وَ إنّكُمْ مَسْئُولُونَ عَنِ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى، إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ‏تَضِلّوا، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا.[361]

«اى جماعت مؤمنين! خداوند عزّوجلّ به من وحى فرستاده كه مرا مى‏گيرند و مى‏برند، من به شما گفتارى را مى‏گويم اگر بدان عمل كنيد نجات مى‏يابيد، و اگر آن


ص 244

را ترك نمائيد هلاك مى‏شويد! تحقيقاً اهل بيت من و عترت من آن خاصّان و اقرباى من مى‏باشند، و تحقيقاً شما مورد مؤاخذه و سؤال هستيد از دو چيز گرانقدر: كتاب خدا و عترت من، اگر بدان دو تا چنگ زنيد گمراه نمى‏شويد. پس ببينيد و بنگريد تا حقّ مرا در آن دو چگونه نگه مى‏داريد؟!»

بازگشت به فهرست

دنباله متن

پاورقي


[326] طبع اوّل اين كتاب در دو مجلّد در سنه 1314 هجرى قمرى در هند و طبع دوم آن در اصفهان توسط مؤسسه نشر نفايس مخطوطات اصفهان در سنه 1379 و 1380 هجرى قمرى صورت گرفته است.

[327] خدّعه بالسيف: ضربه ضرباً لاينفذ و لايُحيك، يعنى حملات صاحب‏كتاب «اثناعشريه» غير از حمله‏هاى بيفائده چيزى نيست، همچون كسى كه با شمشير كسى را بزند ولى در آن كس نفوذ نكند و اثرى بجاى نگذارد. بارى استعمال لفظ تخديعات در لسان ميرحامد حسين بسيار است. ازجمله در ص 7 از ج 1 حديث ثقلين گويد: اول تخديعى كه از مخاطب در اينجا سرزده است ـ الخ.

[328] به روايت سيوطى در كتاب «احياء الميّت بفضايل اهل البيت» كه در حاشيه «الاتحاف بحبّ الاشراف» شبراوى طبع شده است، ص 247 حديث شماره 23، و به تخريج هيتمى در «مجمع الزوائد»، ج‏9، ص 163 و فقط بعد از لفظ ثقلين، كلمه يعنى آمده است.

[329] شيخ عبيدالله حنفى در كتاب «أرجح المطالب» ص 337 با تخريج بزّاز و دولابى و در «عبقات» ج‏2، ص‏581 با روايت جعابى نيز آورده است؛ و «ينابيع المودّة» ص 39 از جعابى.

[330] عبقات» مجلد ثقلين طبع اصفهان، ج 2، ص 581 به تخريج بزّاز.

[331] عبقات» ج‏2، ص 581 از شمس الدّين محمد بن عبدالرّحمن سخاوى قاهرى شافعى در كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف بحبّ أقرباء الرّسول ذوى الشرف» به تخريج اسحق بن راهويه استاد بخارى در «مسند» خود و به روايت دولابى در كتاب «الذّرّية الطّاهرة».

[332] ينابيع المودة» شيخ سليمان قندوزى حنفى، طبع اوّل اسلامبول سنه 1301، ص 39 از «مسند» اسحق بن راهويه. و گفته است: اين سند جيّد است. و نيز دولابى در «الذّريّة الطاهرة» آورده است.

[333] أرجح المطالب» ص 337 از «مسند» اسحق بن راهويه و «كنزالعمّال» ج‏1، ص 96 و گفته است ابن جرير در «تهذيب الآثار» آورده و صحيح دانسته است

[334] فرائد السّمطين» حموئى ج‏2، باب 33 از سمط دوّم ص 147 با تخريج شيخ صدوق ابن بابويه، و اين حديث را صدوق در كتاب «اكمال الدين» ج‏1، ص 138 از طبع اوّل در اواسط باب 22 آورده است و سيد هاشم بحرانى در «غاية المرام» ص 215 حديث 29 از طريق عامّه از «فرائد السمطين» حموئى با عين اين عبارت و سند آورده است.

[335] ينابيع المودّة» ص 34 از «مناقب» ابن شهر آشوب از كتاب سليم بن قيس در روز عرفه بر ناقه قصوى و در مسجد خيف، و روز غدير و در روز رحلت از اميرالمؤمنين از پيغمبر روايت است.

[336] ينابيع المودة» ص‏35 از «مناقب» ابن شهر آشوب از ابوذر كه گفت: اميرالمؤمنين‏عليه السلام به طلحة و عبدالرحمن بن عوف و سعدبن أبى وقاص فرمود: آيا مى‏دانيد كه رسول خداصلى الله عليه وآله چنان فرمود؟! قالوا: نَعَم.

[337] ينابيع المودّة» ص 39 به روايت بزّاز.

[338] ينابيع المودّة» ص 39 از ابن عقده از طريق سعد بن طريف از اصبغ بن نباته از اميرالمؤمنين‏عليه السلام و از ابورافع غلام رسول خداصلى الله عليه وآله.

[339] ينابيع المودّة» ص 38 از أبُونَعيم در «حلية الأولياء».

[340] ينابيع المودّة» ص 38 از أبُونَعيم در «حلية الأولياء».

[341] محمّد بن يعقوب با سند متّصل خود از سليم از أميرالمؤمنين‏عليه السلام روايت مفصّلى را درباره أدنى ما يكون به العبد مؤمناً بيان مى‏كند و در پايانش حضرت مى‏فرمايد: رسول خداصلى الله عليه وآله در آخرين خطبه‏اى كه ايراد كرد فرمود: إنّى قد تركتُ فيكم أمرين لن‏تضلّوا بعدى إن تمسّكتم بهما: كتاب الله عزّوجلّ و عترتى أهل بيتى فانّ اللّطيف الخبير قد عهد الىّ انّهما لن‏يفترقا حتّى يردا عَلَىّ الحوض ـ و جمع بين مُسبّحتيه ـ و لاأقول: كهاتين ـ و جمع بين المسبّحة و الوُسْطَى ـ فتسبق إحديهما الاخرى، فتمسّكوا بهما لاتزلّوا و لا تضلّوا، و لا تقدّموهم فتضلّوا. («غاية المرام» ص 230 حديث پنجاهم از خاصّه) و در ص 232 و ص 233 از خاصّه از صدوق با سند متّصل خود از اميرالمؤمنين آورده است كه رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: إنّى مقبوض و اُوشك أن اُدعى فاُجيب، و إنّى قد تركتُ فيكمُ الثّقلين أحدهما أفضل من‏الآخر: كتاب الله و عترتى أهل بيتى، لن‏يفترقا حتّى يردا عَلَىّ الحوضَ.(حديث شصت و چهارم).

[342] مناقب»خوارزمى، طبع سنگى ص‏218 و ص‏219 در ضمن مناشده اميرالمؤمنين‏عليه السلام با اصحاب شورى بيان كرده‏اند كه پس از اتمام مناشده همه آن جماعت گفتند: اللّهم نعم! «بار پروردگارا تو شاهدى كه اين سخن، گفتار راست است.» اين مناشده بسيار مهمّ است و شاهد و متضمّن مقالات و درجات مولى‏الموحّدين است و ما به جهت اكتفا به حديث ثقلين، بر اين مقدار از آن اقتصار نموديم.

[343] فرائد السّمطين» حمّوئى، ج اوّل، باب 58 ص 317 و ص 318 و اين روايت مناشده و احتجاج قوى و مستدلّ اميرالمؤمنين‏عليه السلام در عهد عثمان در مسجد رسول خداصلى الله عليه وآله و بسيار مفصّل و حاوى مطالب عاليه است و مجموع اين روايت از ص 312 تا ص 318 مى‏باشد، و در «غاية المرام» ص 37 تا ص 39 باب 34 از طريق عامّه از «فرائد السمطين» از سليم بن قيس هلالى روايت كرده است.

[344] حلية الأولياء»، ج‏9، ص 64 با سند خود از اميرالمؤمنين‏عليه السلام روايت كرده است كه رسول خدا در جحفه خطبه خواندند و چنين فرمودند.

[345] أرجح المطالب» ص 339 از ابوطفيل آورده است كه اميرالمؤمنين‏عليه السلام برخاست و خطبه خواند و فرمود: هر كس در روز غدير شنيده است و حفظ كرده است برخيزد. هفده نفر برخاستند و چنين شهادت دادند و حضرت در پايان آن فرمود: صدقتم و أنا ذلك من الشاهدين.

[346] در «غاية المرام» ص 222 حديث يازدهم از خاصّه، از ابن بابويه با سند متّصل خود از اميرالمؤمنين على بن ابيطالب‏عليه السلام روايت مى‏كند كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: انّى مخلّف فيكم الثقلين: كتاب الله و عترتى أهل بيتى، و انّهما لن‏يفترقا حتى يردا علَىّ الحوض كهاتين، و ضمّ بين سبّابتيه، فقام اليه جابر بن عبدالله، فقال: يا رسول الله! من عترتك؟ قال: علىّ و الحسن و الحسين و الأئمّة من ولد الحسين إلى يوم القيمة.

[347] ينابيع المودة» ص 40 گويد: ابن عقده از طريق عروة بن خارجة از فاطمه زهراء سلام الله عليها اين حديث را تخريج كرده است.

[348] ينابيع المودة» ص 40، گويد: بزّاز در مسندش از امّ هانى دختر حضرت ابوطالب تخريج نموده است كه او گفت: چون رسول خداصلى الله عليه وآله از حجّةالوداع مراجعت كردند و در غدير خم نازل شدند در وقت شدّت گرماى روز به خطبه برخاستند و سپس چنان فرمودند.

[349] عبقات»، ج 2، ص 582 گويد: حديث امّ‏هانى را سخاوى را باتخريج ابن عقده از حديث عمر بن سعيد بن (عن ظ) عمر بن جعدة بن هبيرة از پدرش از امّ هانى روايت كرده است.

[350] عبقات» ج 2، ص 644 و ص 645 روايت را از «جواهر العقدين» سمهودى با تخريج ابن عقده از حديث عمرو بن سعيد بن عمرو بن جعدة بن هبيرة از پدرش از جدش آورده است كه او از اُمّ هانى چنان شنيد.

[351] ينابيع المودة» ص 40 روايت را با تخريج ابن عقده از طريق عمرو بن سعيد بن عمروبن جعدة بن هبيرة از پدرش از جدّش از اُمّ سلمة آورده است، و در «عبقات» ج‏2، ص 582 از كتاب «استجلاب ارتقاء الغرف» سخاوى با تخريج ابن عقده از حديث هرون بن خارجة از فاطمه بنت على‏عليه السلام از اُمّ سلمه آورده است. و نيز در «أرجح المطالب» ص 338 آورده است و نيز در «عبقات» ج‏2، ص 645 از «جواهر العقدين» سمهودى با مختصر اختلاف لفظى آورده است.

[352] عبقات»، ج‏2، ص 645 از «جواهر العقدين» سمهودى با تخريج جعفر بن محمّد رزّاز از اُمّ سَلِمَة و «عبقات» ج 1، ص 295 با تخريج دارقطنى و «غاية المرام» ص 231 حديث 54 از خاصّه.

[353] در «غاية المرام» از كتاب اربعين حديث فى الأربعين با سند متصل خود از ابوثابت غلام ابوذرّ از امّ سلمه روايت كرده است كه رسول خدا فرمود:علىّ مع القرآن و القرآن معه لن‏يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض.

[354] ينابيع المودّة» در ص 39 آورده و گفته است: آن را ترمذى در جامع خود با سند متّصل از ابوذر تخريج كرده است كه: وى حلقه در كعبه را گرفت و گفت: من از رسول خدا چنان شنيدم كه مى‏گفت. و در «عبقات» ج‏1، ص 269 از سخاوى از ترمذى با تخريج ابن‏عقده آورده است.

[355] در «أرجح المطالب» ص 335 تا ص 341 پس از آنكه اين حديث را از جمعى از اصحاب روايت كرده است، با عين اين عبارت از جابر روايت كرده است و پس از آن گفته است: در اين باب از ابوذر و أبى سعيد و زيدبن أرقم و حذيفه روايت است.

[356] در «ينابيع المودّة» ص 28 از سليم بن قيس هلالى روايت كرده است كه در وقتى كه ابوذر و حبيش بن معتمر در مكّه بود، ابوذر برخاست و حلقه در كعبه را گرفت و چنان گفت. و «غاية المرام» ص 227 حديث 36 از خاصّه به روايت سليم.

[357] ينابيع المودّة» ص 30 از ترمذى در باب مناقب اهل بيت از جابر در روز عرفه آورده است و گفته است: در اين باب ابوذر نيز روايت دارد.

[358] زين الفتى فى تفسير سورة هل أتى»، تأليف عاصمى با سند خود از ابواسحق از حَنَش كه گفت: ابوذر را ديدم كه به دَرِ كعبه آويزان شده بود و مى‏گفت: كسى كه مرا مى‏شناسد كه مى‏شناسد، و كسى كه مرا نمى‏شناسد من ابوذر هستم. حنش مى‏گويد: بعضى از ياران من گفتند كه ما شنيديم او چنان مى‏گفت. و در «عبقات» ج 1، ص 398 عين اين روايت را از عاصمى روايت كرده است.

[359] عبقات» ج‏2، ص 581 از سخاوى در «استجلاب ارتقاء الغرف» روايت مى‏كند كه او در اين حديث از ترمذى در جامع خود، و به تخريج ابن عقده از حديث سعدبن طريف از اصبغ بن نباته از ابوذر آورده است كه دست در حلقه در كعبه گرفت و چنان گفت.

[360] در «غاية المرام» ص 233 حديث 70 از خاصّه از ابن بابويه با سند متّصل خود از عيسى بن معتمر روايت كرده است كه گفت: من ديدم ابوذرّ غفارى را در حالى كه حلقه كعبه راگرفته بود و مى‏گفت: ألا من عرفنى فقد عرفنى و من لم يعرفنى فأنا جندب بن السّكن من از رسول خدا شنيدم كه مى‏فرمود: إنّى مخلّف فيكم الثقلين: كتاب اللّه و عترتى اهل بيتى و انّهما لن يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض و انّ مثلهما كسفينة نوح من ركب فيها نجا و من تخلّف عنها غرق.

[361] ينابيع المودّة» ص 35، با اسناد خود از عطاء بن سائب از ابويحيى از ابن عبّاس روايت كرده است كه رسول خداصلى الله عليه وآله خطبه خواند و چنان گفت. و در «غاية المرام» ص 219 حديث 8 از خاصه به طور تفصيل آورده است.

بازگشت به فهرست

دنباله متن