ص17
بسم الله الرحمن الرحيم
و صلى الله على محمد و آله الطاهرين، و لعنة الله على اعدائهم اجمعين
من الآن الى قيام يوم الدين، و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم
قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:
اذهب الى فرعون انه طغى. قال رب اشرح لى صدرى. و يسر لى امرى. و احلل عقدة من لسانى. يفقهوا قولى. و اجعل لى وزيرا من اهلى. هارون اخى. اشدد به ازرى. و اشركه فى امرى. كى نسبحك كثيرا. و نذكرك كثيرا. انك كنتبنا بصيرا. قال قد اوتيتسؤلك يا موسى [1].
«(خداوند به موسى خطاب نمود) برو به سوى فرعون! زيرا كه او در كفر و عناد طغيان كرده است.موسى به خداوند عرض كرد: بار پروردگار من، (اينك كه بدين ماموريت مرا گسيل نمودى!) شرح صدرى به من عطا بفرما (كه خسته نشوم، و در مقابل جفا و انكار مردم شكيبا باشم) و كار مرا براى من آسان بنما (و مشكلاتى كه در اين رسالت متوجه مىگردد، سهل فرما)! و عقده و گره را از زبانم بردار، تا گفتار مرا بفهمند و ادراك كنند.و همچنين يكنفر از اهل مرا براى من وزير گردان، تا مرا معاونت كند! و او هارون برادر من باشد، و پشت مرا به نيروى او محكم كن! و او را در امر رسالت و تعهد پيام با من شريك بنما! تا ما پيوسته و بطور مدام تسبيح تو را بسيار گوئيم، ستايش و تقديس تو را بجاى آورده، و ياد تو را زياد بنمائيم! بدرستيكه حقا توبه ما و احوال ما بينائى! خداوند به موسى خطاب فرمود: آنچه از ما درخواست كردى، همه آنها به تو داده شد»
ص18
اين آيات مباركه راجع به حضرت موسى و برادرش هارون على نبينا و آله و عليهما الصلوة و السلام است، و تقاضاى حضرت موسى از خداوند عز و جل اين بود كه در تبليغ رسالت و اداء امانت الهيه و برانگيخته شدن به سوى قوم مشرك: فرعون جنايت پيشه، و هامان وزيرش و ساير متعديان و متجاوزانى كه با او همراه بودند، و تمام قوم را پيرو شهوات و اميال نفسانيه خود نموده بودند، آنحضرت معين و ياور و وزيرى داشته باشد، تا در اين امر موفق آيد، و اداء رسالت كند.
آنچه را كه حضرت موسى عليه السلام، از خداوند طلب نمود، اين بود كه: برادرش هارون را در امر نبوت و رسالتشريك او قرار دهد، و به منصب نبوت و رسالت منصوب كند، تا هر دو با هم قدم به قدم در اين راه گام بردارند، هر دو از خداوند، وحى و الهام گرفته، و هر دو در تبليغ رسالتيار و ياور هم باشند.
حضرت موسى داراى مقام نبوت و رياست كليه بر بنى اسرائيل و سبطيان، و ارشاد و هدايت فرعونيان و قبطيان بوده باشد، و حضرت هارون داراى مقام نبوت و وزارت، و معاونت امور را در دست داشته باشد.
و بطور كلى هر دو با يكديگر سخن به سخن، و گام به گام، دست در دستيكديگر نهاده، و هر دو از خداوند وحى گرفته، يكى به عنوان امارت و ديگرى به سمت وزارت مشغول كار شوند.
خداوند را بسيار تسبيح كنند، و تنزيه و تقديس نمايند، و از شوائب فقر و نياز و احتياج به امور عالم كثرت و استمداد از اشياء و مصلحتبينىها در امور، پاك و مقدس بدارند، و ياد خدا را زياد بنمايند، چون خداوند به احوال ايشان بصير و از ممشى و مسلك آنها مطلع و از نيات و سرائر آنان نيز مطلع است.
از جانب خداوند به حضرت موسى عليه السلام خطاب آمد كه: دعايتبه اجابت رسيد و خواسته است داده شد، ما برادرت هارون را در امر نبوت شريك تو قرار داديم، و در امر امارت و ولايت معين و ياور و وزير تو ساختيم! اينك به سوى فرعون طغيانگر برويد، و او را دعوت به دين توحيد، و مشى در صراط استقامت و عدالتبنمائيد! و اين نصب وزارت را صريحا در قرآن كريم براى حضرت هارون
ص19
بيان مىكند
و لقد آتينا موسى الكتاب و جعلنا معه اخاه هرون وزيرا [2].
و ما عين اين جريان حضرت موسى، و انابه او را به سوى خدا، و دعاى او را براى استخلاف حضرت هارون، و برآورده شدن حاجت او را به نصب هارون: برادرش به مقام نبوت و خلافت و وزارت، درباره حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و انابه او را به سوى خدا، و دعاى او را براى استخلاف حضرت على بن ابيطالب عليه السلام، و برآورده شدن حاجت او را به نصب آنحضرت به مقام خلافت و وزارت و ولايت و وصايت و اخوت مىيابيم [3]
ص20
.سليم بن قيس، از مقداد بن اسود، در پاسخ سؤالى كه سليم درباره على بن ابيطالب عليه السلام از او نموده بود، روايت مىكند كه او گفت: ما با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به سفر مىرفتيم، قبل از آنكه زنان خود را امر به حجاب نمايد، و على عليه السلام خدمت رسول خدا را مىكرد، و رسول خدا غير از على خادمى نداشت، تا آنكه مىگويد: شبها رسول خدا بر مىخاست و در دل شب نماز مىگزارد.
يك شب تب شديدى براى على پيدا شد، بطوريكه نگذاشت تا به صبح على بخوابد، و رسول خدا هم به جهتبيدارى على، در آن شب نخوابيد، و تا به صبح بيدار بود، و رسول خدا در آن شب گاهى نماز مىخواند، و گاهى به نزد على عليه السلام مىآمد، و او را نوازش مىنمود، و دلدارى و آرامش مىداد، و به او نگاه مىكرد.
تا آنكه سپيده صبح دميد، و چون با اصحاب خود، نماز صبح را بجاى آورد، عرضه داشت:
اللهم اشف عليا و عافه فانه قد اسهرنى مما به من الوجع
«بار پروردگارا! على را شفا عنايت كن! و به او عافيت مرحمتبفرما! چون از شدت دردى كه داشت، نگذاشت من بخوابم، و تا صبح بيدار بودم».
على عليه السلام بعد از دعاى رسول الله، حالش چنان خوب شد، كه گوئى گرهى را از ريسمانى باز كردند، و پس از اين، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به او گفت: ابشر يا اخى «بشارت باد بر تو اى برادر من» - و تمام اصحاب گردا گرد پيامبر اين سخن را مىشنيدند -.
على عليه السلام گفت:
بشرك الله بخير يا رسول الله و جعلنى فداك
«اى پيغمبر خدا!» خداوند تو را بشارت به خير دهد، و مرا فداى تو گرداند».
ص21
قال: انى لم اسال الله شيئا الا اعطانيه! و لم اسال لنفسى شيئا الا سالت لك مثله! انى دعوت الله ان يواخى بينى و بينك ففعل.
و سالته اذا البسنى ثوب النبوة و الرسالة ان يلبسك ثوب الوصية و الشجاعة، ففعل.
و سالته ان يجعلك وصيى، و وارثى، و خازن علمى، ففعل.
و سالته ان يجعلك منى بمنزلة هارون من موسى و ان يشد بك ازرى، و يشركك فى امرى ففعل، الا انه لا نبى بعدى، فرضيت - الحديث [4]
«رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: من از خداوند چيزى را نخواستهام مگر آنكه به من عطا كرده است! و من چيزى را براى خودم نخواستهام! مگر آنكه مثل آنرا براى تو خواستهام!
من از خداوند خواستهام، ميان من و تو عقد اخوت و برادرى برقرار كند، و تو را برادر من گرداند، اين خواهش را خداوند پذيرفته است.
و من از خداوند خواستهام، در اين صورتيكه به من خلعت نبوت و رسالت را پوشانيده است، به تو خلعت وصيت و شجاعت را در بر كند، و اين خواهش را پذيرفته است.
و من از خداوند خواستهام كه تو را وصى من، و وارث من، و مخزن علم من قرار دهد، و اين خواهش را پذيرفته است.
و من از خداوند خواستهام كه منزله و نسبت تو را با من همانند منزله و نسبت هارون به موسى گرداند، و پشت مرا به تو محكم كند، و تو را در امر رسالت من شريك گرداند، خداوند خواهش مرا پذيرفته است مگر نبوت تو را! زيرا كه من خاتم النبيين هستم، و پس از من پيامبرى خداوند نمىفرستد.من هم به عنايتخداوندى به تمام كمالات از وصايت و اخوت و وراثت و وزارت و خلافت و ولايتى كه به تو عنايت فرمود، و از دادن خصوص مقام نبوت خوددارى كرد، راضى شدم».
ص22
حاكم حسكانى با سند متصل خود از انس بن مالك روايت كرده است كه: رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم براى جمعآورى صدقات شخصى را به سوى قومى روانه نمودند.آن قوم ريختند و آن شخص را كشتند.اين مطلب به پيامبر رسيد.آنحضرت على را فرستادند.على با جنگجويان آنها جنگ كرد و ذريه آنان را اسير كرد.چون اين خبر به پيغمبر رسيد خوشحال شد.و چون على به مدينه نزديك شد پيغمبر وى را ديدار كرد و در آغوش گرفت و پيشانى او را بوسيد، و گفت:
بابى انت و امى من شد الله عضدى به كما شد عضد موسى بهارون.
«پدرم و مادرم فداى آنكس باد كه خداوند بازوى مرا به او محكم ساخت همانطور كه بازوى موسى را به برادرش هارون محكم ساخت [5] ».
و اين فرموده از آيه قرآن است كه خداوند به موسى خطاب كرد:
سنشد عضدك باخيك [6]
«ما البته بزودى بازوى تو را به برادرت محكم خواهيم ساخت».
و علامه امينى از «مناقب احمد» حنبل، و از «الرياض النضرة» ج 2 ص 163، از اسماء بنت عميس آورده است كه او گفت:
سمعت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم يقول: اللهم انى اقول كما قال اخى موسى: اللهم اجعل لى وزيرا من اهلى: اخى علييا اشدد به ازرى، و اشركه فى امرى، كى نسبحك كثيرا و نذكرك كثيرا، انك كنتبنا بصيرا [7].
و نظير اين مفاد كه از نبوت گذشته، هيچكس از امير المؤمنين عليه السلام برتر نيست، و آنحضرت تمام صفات كماليه و مناصب الهيه را دارد، حديثى است كه ابو نعيم اصفهانى، با سند متصل خود از معاذ بن جبل روايت مىكند كه:
قال النبى صلى الله عليه و آله و سلم: يا على اخصمك بالنبوة! و لا نبوة بعدى! و تخصم الناس بسبع! و لا يحاجك فيها احد من قريش!
انت اولهم ايمانا بالله! و اوفاهم بعهد الله! و اقومهم بامر الله! و اقسمهم بالسوية!
ص23
و اعدلهم فى الرعية! و ابصرهم بالقضية! و اعظمهم عند الله مزية! [8]
«پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: اى على! من در امر نبوت بر تو غلبه كردهام، و پيغمبرى بعد از من نيست! و تو در هفت چيز بر جميع مردم غلبه كردهاى! بطوريكه هيچيك از مردمان قريش را چنين توانى نيست كه بتوانند در آنها با تو محاجه كنند، و برترى و يا برابرى خود را بر تو اثبات نمايند!
تو در ايمان به خدا، سبقت گيرندهتر از همه هستى! و در پيمان و عهد خدا، وفا كنندهتر مىباشى! و به امر خدا قيام كنندهتر و استوار هستى! و در قسمت اموال و حقوق، مساوىترين قسمت كننده مىباشى! و در بين رعيت، با عدالت رفتار كنندهترين آنها هستى! و در منازعات و مرافعات، بصيرترين و بيناترين حاكم و قضاوت كننده هستى، و از جهت مزيت و ارزش، بزرگترين آنها در نزد خداوند هستى»!
در اينجا مىبينيم كه صريحا رسول خدا على بن ابيطالب را فقط از جهت نبوت گذشته، از همه جهان برتر شمرده است، و از جميع كمالات فقط نبوت را استثناء نموده است.و عليهذا آنحضرت واجد تمام صفات و مناصب است زيرا معناى
اوفاهم بعهد الله و اقومهم بامر الله و ابصرهم بالقضية و اعدلهم فى الرعية و اقسمهم بالسوية و اعظمهم عند الله مزية،
بر اساس كمال و وجود نفس واسعه، و احاطه نوريه و الهيه آنحضرت است، كه از جانب پروردگار به او داده شده است، و او را بر مسند چنين درجه و مقامى ارتقاء داده است.
و نيز ابو نعيم اصفهانى با سند متصل ديگر از سعيد بن مسيب، از ابو سعيد خدرى، روايت مىكند كه:
قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم لعلى - و ضرب بين كتفيه - يا على! لك سبع خصال لا يحاجك فيه احد يوم القيامة! انت اول المؤمنين بالله ايمانا! و اوفاهم بعهد الله! و اقومهم بامر الله! و ارافهم بالرعية! و اقسمهم بالسوية!
ص24
واعلمهم بالقضية! و اعظمهم مزية يوم القيامة [9].
در اين روايت نيز، نه تنها آنحضرت را از قريش برتر شمرده است، بلكه از جميع خلايق در روز قيامتبرتر شمرده است.و لذا در آخر مىفرمايد: ارزش و مزيت تو، در روز قيامت از همه افزونتر است.
و اين گفتار را رسول خدا، در هنگامى كه با دستخود بر پشت على مىزد مىگفت.
و بر اساس همين وحدت نفس، و اتحاد روح رسول الله و روح امير المؤمنين است كه از روز اول كه رسول خدا مامور به دعوت عشيره و قبيله خود شد - قبل از آنكه مامور به تبليغ عمومى، و اعلان همگانى گردد، و آيه:
فاصدع بما تؤمر و اعرض عن المشركين. انا كفيناك المستهزئين [10]
نازل گردد -
چون آيه شريفه:
و انذر عشيرتك الاقربين [11]
نازل شد، و پيامبر به امر خدا مامور شد، كه بزرگان و مردان از بنى هاشم را دعوت كند، و به على گفت: ران گوسپندى طبخ كن! و قدح شيرى آماده كن! و چهل نفر از بنى عبد المطلب را كه تعدادشان در آن روز به اين مقدار مىرسيد، دعوت كن!
على عليه السلام همه را دعوت كرد، و همگى از آن غذا خوردند، و سير شدند، و همگى از آن قدح شير نوشيدند، و سيراب شدند، در اينحال پيامبر اكرم اظهار مىدارد كه اى قوم! من به پيغمبرى به سوى شما و عرب و همه جهان مبعوث شدهام! و اين بار سنگين است، و اين ماموريت عظيم.كدام يك از شماست كه مرا در اين امر رسالت كمك كند؟ و معاونت نمايد؟ و برادر من، و وصى من، و خليفه من در ميان امت من، و ولى هر مؤمنى بعد از من بوده باشد؟ هيچكس جواب نگفت فقط و فقط على برخاست و گفت:
انا يا رسول الله.
ص25
حضرت رسول، على را كه طفلى بود، و هنوز به مرحله بلوغ نرسيده بود، نشاندند، و دوباره دعوت خود را كه:
ايكم يبايعنى على ان يكون اخى و صاحبى و وارثى و وليكم بعدى؟!
«كداميك از شماست كه: جان و نفس خود را به من بفروشد؟ و سر خود را بسپارد؟ در برداشتن اين امر عظيم كه: برادر من، و مصاحب من، و وارث من، و صاحب اختيار و مولاى شما پس از من بوده باشد؟» عرضه داشت.
هيچكس از آنها پاسخ نداد، و على برخاست و گفت:
انا يا رسول الله!
«من هستم اى رسول خدا»!
حضرت رسول فرمود: بنشين و براى بار سوم دعوت خود را كه:
ايكم ينتدب ان يكون اخى، و وزيرى، و وصيى، و خليفتى فى امتى، و ولى كل مؤمن بعدى؟!
«كداميك از شما است كه دعوت مرا بپذيرد، كه برادر من باشد؟ و وزير من باشد؟ و وصى من باشد؟ و جانشين من در ميان امت من باشد؟ و صاحب اختيار هر مؤمنى پس از من باشد؟!» عرضه داشت.
هيچكس از آنها پاسخ نداد، و على برخاست، و گفت:
انا يا رسول الله!
«من هستم اى رسول خدا»!
پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم سر على را در دامن خود گرفت، و از آب دهان خود، در دهان او انداخت و عرض كرد:
اللهم املا جوفه علما و فهما و حكما
«خداوندا درون او را سرشار از علم و فهم و حكم گردان!»
و فرمود:
ان هذا اخى و وصيى و خليفتى فيكم فاسمعوا له و اطيعوا ! [12]
«اينستبرادر من، و وصى من! و جانشين من در ميان شما! پس به فرمان او گوش فرا دهيد! و از او اطاعت نمائيد!»
و سپس به ابو طالب عموى خود فرمود:
يا ابا طالب! اسمع الآن لابنك! و اطع! فقد جعله الله من نبيه بمنزلة هارون من موسى!
«اى ابو طالب! اينك گوش به گفتار پسرت فرا دار! و از او اطاعت كن! زيرا كه خداوند منزله او را نسبتبه پيغمبرش، همانند منزله هارون نسبتبه موسى
ص26
قرار داد».
بارى، شاهد از اين مطلب آنستكه: آن مجلس را پيامبر فراهم ساخت، براى آنكه براى خود ياور و معين، و وزير، و برادر، و مواسى در گرفتاريها، و بلايا و شدائد، و گرانى بار نبوت، و تبليغ رسالت در زمان حيات و نگهبان و پاسدار وحى خداوندى، و حافظ دين خدا، و امام و پيشواى امت اسلام بعد از ممات خود داشته باشد.
و بعينه همانطور كه موسى، در اثر خطاب خداوندى، خود را تنها ديد، و نيازمند به برادرى همچون هارون، كه پشت و پناه او باشد، و در حمل اعباء نبوت، و اداء رسالت، به فرعون و فرعونيان، شريك و سهيم او باشد، همينطور رسول خدا، در اثر وحى خداوندى، به رسالت و ابلاغ آن به مردم جهان و مشركان و كفار و نبرد علمى و عملى با مخالفان و منافقان و دنيا طلبان كه پيوسته سد محكم، و دژ مستحكم در نيل مراد پيامبران خدا هستند، خود را يكه و تنها مىبيند، و اعلان مىدارد كه: من خليفه، و وزير، و معين، و يار، و ياور و برادرى مىخواهم كه دست مرا در اين امر بگيرد، و در اداء رسالتشريك و سهيم من باشد، و در مشكلات و انواع بلايا و اقسام مصائب و گرفتارىها، و كارشكنىهاى متعديان و متجاوزان، و نبرد با ستمكاران و ظالمان، و قلع و قمع فاجران و مجرمان، و رساندن نداى توحيد به گوش مستضعفان جهان، و در بند ماندگان و اسراى نفس اماره، و طواغيت زمان قدم به قدم با من باشد، و در سراء و ضراء، و روز و شب، و در صلح و جنگ، پشتيبان و وزير و برادر من باشد، و بار رسالت را همانند من كه بر دوش كشيدهام، او بار خلافت و امامت و وزارت را بر دوش كشد، و در تمام مراحل و منازل سير معنوى و روحى، با من باشد.
و از جانب خداوند، على در آن روز، به امامت و ولايت و خلافت و وراثت و اخوت منصوب شد.پس نبوت رسول الله، از ولايت على جدا نيست، و اسلام از روز اول بر دو پايه نبوت و امامت پايه گذارى شده است، و اين سقف بر اين دو بنيان استوار است، و با يك پايه بدون ديگرى فرو مىريزد، و گسيخته و پاره مىگردد، و از آن جز اسمى هيچ نمىماند.
ص27
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم، در مجلس عشيره و اقوام خود، تنها آنها را به اسلام دعوت نمىكند، زيرا پذيرش اصل اسلام، براى بسيارى از آنان مهم نبود، همچنانكه حمزه قبول اسلام كرد، و از پيش كسوتان اين راه شد، و اسلام ابو طالب در خفيه، و كمك و معاونت او به پيغمبر به حدى بود كه سال رحلت او و رحلتخديجه را از شدت حزن و اندوهى كه بر پيامبر وارد شد، عام الحزن خوانند، و عباس نيز قبول اسلام كرد.
بلكه دعوت پيغمبر در آن مجلس، طلب وزير، و قبول معاون، و خليفه، و وصى در همه امور امت اسلام بود.و چون پذيرش اين امر، بسيار سخت، و كمرشكن بود، فلهذا همه سكوت كردند، و از پذيرش آن امتناع نمودند.
ما در مجلس پنجم از جلد اول، از دوره «امام شناسى» مفصلا درباره آيه انذار و حديث عشيره بحث كردهايم، و مدارك متقن و قويى را در دلالت و سند اين حديث مبارك نشان دادهايم، فلهذا در اينجا از ذكر مدارك خود دارى نموديم، و نشان داديم كه لفظ و خليفتى فيكم - كه عامه بر ايشان گران است - در آن حديث موجود است.و خليفه به معناى جانشين است.
اينك نيز در اينجا فقرات شاهد مطلب را از حديث عشيره، از بعضى از مصادر ديگر ذكر مىكنيم:
سليم بن قيس، در ضمن بحث و گفتگوئى كه ميان معاويه و ميان قيس بن سعد بن عباده - در سفرى كه بعد از شهادت امير المؤمنين عليه السلام، و بعد از صلح و يا شهادت امام حسن مجتبى عليه السلام، براى حجبه مدينه وارد شده بود - واقع شد، و در آن گفتگو قيس بن سعد، درست در مقابل معاويه به برهان و استدلال براى اثبات بطلان او، و حقانيت على بن ابيطالب امير المؤمنين عليه السلام قيام مىكند، و معاويه را محكوم مىسازد، بيان مىكند كه: از جمله سخنان اين بود كه: قيس بن سعد به معاويه گفت: خداوند محمد صلى الله عليه و آله و سلم را به جهت رحمتبراى عالميان مبعوث به نبوت فرمود.
محمد را مبعوث فرمود، به سوى كافه مردم، و به سوى جن و انس، و به سوى
ص28
سرخ پوست، و سياه پوست، و سپيد پوست، و او را به نبوت اختيار كرد و برگزيد، و به رسالتخود اختصاص داد.
اولين كسى كه او را تصديق كرد، و به او ايمان آورد پسر عمويش على بن ابيطالب عليه السلام بود.
و ابو طالب: عمويش پيوسته از او دفاع مىكرد، و خطرات را از او دور مىساخت، و در حفظ و حراست او كوشا بود، و فاصله و حائل مىشد بين كفار قريش كه بخواهند به او آزارى برسانند، و يا بتوانند مانع از دعوت او گردند، و او را گفت كه: رسالت پروردگار خودت را برسان، و به مردم تبليغ كن!
پيغمبر بطور مدام و پيوسته، از ظلم و كين قريش در حفظ و حراستبود، تا عمويش ابو طالب رحلت كرد، و پسرش على را امر كرد كه پيامبر را يارى و معاونت و موازرت نمايد، و على پيوسته پيامبر را نصرت و يارى و معاونت مىكرد، و جان و نفس خود را در پيشگاه پيغمبر قرار مىداد، در هر واقعه هايله، و هر شدت و عسرت، و هر ضيق و تنگى، و هر خوف و هراسى كه پديد مىآمد.و اين امر را خداوند اختصاص به على عليه السلام داده بود از ميان جميع طائفه قريش، و بدين موهبت او را در ميان همه عرب و عجم مكرم و گرامى داشته بود.
رسول خدا همه پسران عبد المطلب را جمع كرد، و در ميان آنها ابو طالب و ابو لهب هم بودند.و در آنروز بنى عبد المطلب بالغ بر چهل مرد بودند، آنها را پيغمبر مجتمع نمود، و خادم پيغمبر على بود، و رسول خدا در كنف حفظ و حمايت عمويش ابو طالب بود.
فقال: ايكم ينتدب ان يكون اخى، و وزيرى، و وصيى، و خليفتى فى امتى، و ولى كل مؤمن بعدى؟! فسكت القوم حتى اعادها ثلاثا.
فقال على عليه السلام: انا يا رسول الله صلى الله عليك!
فوضع راسه فى حجره و تفل فى فيه و قال: اللهم املا جوفه علما و فهما و حكما.
ص29
ثم قال لابيطالب: يا ابا طالب! اسمع الآن لابنك و اطع فقد جعله الله من نبيه بمنزلة هارون من موسى - الحديث [13].
در «غاية المرام» از محمد بن عباس بن ماهيار، در تفسير القرآن فيما نزل فى اهل البيت عليهم السلام با سند متصل خود از محمد بن عبد الله بن ابى رافع كه غلام رسول خدا بوده است، از پدرش، از جدش ابو رافع [14] روايت كرده است كه: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم جميع بنى عبد المطلب را در شعب گرد آورد، و در آنوقت اولاد عبد المطلب (جد رسول خدا) چهل نفر بودند، و براى آنان پاى گوسفندى را طبخ كرد، و نان را خرد كرده، و آب گوشت را بر روى آن ريخت، و آن ثريد [15] و گوشت را در پيش آنها گذارد.ايشان همگى بخوردند و سير شدند.
و پس از آن قدحى را نزد آنها گذارد، و همگى از آن نوشيدند و سيراب شدند.ابو لهب گفت: سوگند به خدا كه يكنفر از ما اين ظرف طعام را مىخورد، و معلوم نيستسير شود، و يك كاسه و قدح نبيذ را مىآشامد، و سيراب نمىشود.و اين ابن ابى كبشه (لقبى است كه ابو لهب، رسول الله را به آن ياد مىكرد) همگى ما را در اينجا مجتمع نموده است، و با يك پاى گوسفند و يك قدح ما را سير و سيراب كرده است.اين عمل او نيست مگر جادوئى آشكارا، و سحرى روشن و هويدا.
در اينحال رسول خدا بدين عبارات ايشان را دعوت كرد كه: خداوند تبارك و تعالى مرا امر كرده است كه:
و انذر عشيرتك الاقربين و رهطك المخلصين
«از مقام
ص30
و موقف خداوندى، نزديكترين از اقوام و عشيره خود را بيم بده! و طائفه و جمعيتبا اخلاص خود را بترسان»!
و شما طائفه مخلص و عشيره نزديكترين من هستيد! و خداوند هيچ پيغمبرى را برنينگيخته است، مگر آنكه از اهل او براى او برادرى و وارثى و وزيرى، و وصيى معين نموده است.فايكم يقوم يبايعنى انه اخى و وزيرى، و وارثى دون اهلى، و وصيى و خليفتى فى اهلى، و يكون منى بمنزلة هارون من موسى، غير انه لا نبى بعدى؟!
«كدام يك از شما بر مىخيزد، كه با من بيعت كند، كه برادر من، و وزير من، و وارث من غير از ساير اهل من، و وصى من، و جانشين من در ميان اهل من بوده باشد، و منزله او نسبتبه من مثل منزله موسى نسبت به هارون باشد، با اين تفاوت كه پس از من پيغمبرى نخواهد آمد؟!»
تمام آن حضار سخن را بريدند، و از پاسخ پيغمبر اعراض كردند.
پيغمبر فرمود: سوگند به خدا كه قيام كننده به اين دعوت، بايد از ميان شما قيام كند، و گرنه آن قيام كننده، از غير شما انتخاب مىشود، و براى شما جز پشيمانى چيزى نخواهد بود.
ابو رافع مىگويد: على امير المؤمنين عليه السلام برخاست، در حاليكه همگى به او نظر دوخته بودند، و دعوت او را جواب گفت، و با او در آنچه خواسته بود بيعت كرد.
پيغمبر فرمود: اى على نزديك من بيا! على نزديك آمد.پيغمبر فرمود: دهانت را باز كن! على دهانش را باز كرد.پيغمبر آب دهان خود را در دهان على انداخت، و نيز در پشتسرش: بين دو كتف او، و در سينه او ميان دو پستانش، آب دهان انداخت.
ابو لهب به پيغمبر گفت: بد چيزى را به پسر عمويت دادى! او دعوت تو را جواب گفت، و تو دهان او را و چهره او را از بزاق دهانت پر كردى! [16]
ص31
پيغمبر فرمود:
بلى! ملاته علما و حكما و فقها [17] و [18].
«آرى من درون او را از دانش، و از قدرت تشخيص بين حق و باطل، و از فقه و درايت پرساختم»!
حاكم حسكانى، از ابو القاسم قرشى، با سند متصل خود، از عبد الله بن عباس از على بن ابيطالب عليه السلام روايت كرده است كه: چون آيه و انذر عشيرتك الاقربين بر رسول خدا فرود آمد، رسول خدا مرا خواند و گفت: اى على! خداوند مرا امر كرده است كه: نزديكترين افراد، از قوم و خويشان خود را بيم دهم، و سينه من از اين خطاب به تنگ آمده است، زيرا كه مىدانم اگر آنها را به اين امر انذار كنم، از آنان امور ناگوار و ناپسنديدهاى را خواهم ديد!
من سكوت كردم تا جبرائيل آمد و گفت: اى محمد! اگر آنچه را به آن مامور شدهاى انجام ندهى، پروردگارت تو را عذاب مىكند، و آنچه را كه براى تو ظاهر شده استبجاى آور!
اى على براى ما يك من از طعام تهيه كن! و براى من در آن يك پاى گوسپندى را بگذار، و براى ما يك قدح بزرگى از شير پر كن، و سپس پسران عبد المطلب را جمع كن، تا با آنها سخن گويم، و آنچه را كه به من ابلاغ شده است تبليغ نمايم.و روايت را مىرساند تا به آنجا كه مىگويد:
فقال: يا بنى عبد المطلب! انى و الله ما اعلم باحد من العرب جاء قومه بافضل مما جئتكم به! انى قد جئتكم بامر الدنيا و الآخرة، و قد امرنى الله ان ادعوكم اليه.
«پس از آن گفت: اى پسران عبد المطلب! سوگند به خداوند كه من سراغ ندارم هيچيك از عرب براى قوم و خويشان خودش چيزى آورده باشد، بهتر از آنچه
ص32
من براى شما آوردهام، من براى شما امر دنيا و آخرت را آوردهام، و خداوند مرا امر كرده است كه شما را به سوى آن چيز دعوت كنم»!
فايكم يوازرنى على امرى هذا، على ان يكون اخى و وصيى و وليى و خليفتى فيكم؟
«پس كدام يك از شماست كه در اين امر با من معاونت كند؟ و وزير و معين من گردد، بر آنكه برادر من، و وصى من، و ولى من، و خليفه من در ميان شما بوده باشد»؟!
همگى از هيبت و ابهت اين امر، عقب كشيدند و اعراض كردند.
على مىگويد: من كه در آنوقتسنم از همه كمتر بود، و چشمم گرمتر و داغتر بود، و شكمم بر آمدهتر بود، و ساقهاى پايم نازكتر بود [19] گفتم: انا يا نبى الله، اكون وزيرك عليه!
«من اى پيغمبر خدا، وزير تو خواهم بود در ابلاغ و تعهد اين امر رسالت تو».
آن جماعتبرخاستند، و مىخنديدند و به ابو طالب مىگفتند: قد امرك ان تسمع و تطيع لعلى [20] «تو را محمد امر كرد كه از على اطاعت كنى، و فرمان او را شنوا باشى»!
و نيز حاكم حسكانى از ابن فنجويه، با سند متصل خود از براء بن عازب
ص33
روايت مىكند كه: چون آيه: و انذر عشيرتك الاقربين نازل شد، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بنى عبد المطلب را گرد آورد، و داستان را بيان مىكند، تا آنكه مىگويد:
فقال: يا بنى عبد المطلب! انى انا النذير اليكم من الله عز و جل و البشير لما يجىء به احدكم، جئتكم بالدنيا و الآخرة، فاسلموا و اطيعونى تهتدوا!
و من يواخينى [منكم] و يوازرنى، و يكون وليى و وصيى بعدى و خليفتى فى اهلى و يقضى دينى؟!
«پس گفت: اى پسران عبد المطلب! حقا و تحقيقا من از طرف خداوند عز و جل براى بشارت، و براى انذار و بيم دادن به سوى شما آمدهام، درباره كارهائى كه شما بجاى مىآوريد! من دنيا و آخرت را براى شما آوردهام، و بنا بر اين اسلام بياوريد! و از من پيروى كنيد، تا آنكه هدايتيابيد!
و كيست از شما كه با من برادرى كند، و وزير من گردد و ولى من، و وصى من بعد از من باشد، و جانشين من در اهل من باشد؟! و دين مرا اداء كند»؟!
همه آن قوم سكوت كردند، و پيغمبر سه بار تكرار كرد، و همه سكوت كردند و على مىگويد: من گفتم: من هستم! پيامبر فرمود: تو هستى! آن قوم برخاستند و به ابو طالب گفتند: اينك فرمانبردار پسرت شو! زيرا كه محمد او را امير تو گردانيده است» [21].
و عين اين روايت را شيخ طبرسى بدون ذكر سند در تفسير آيه مباركه آورده است، و نيز گويد كه: ثعلبى در تفسير خود اين روايت را ذكر كرده است [22].
ص34
و ابن عساكر دمشقى درباره آيه انذار، و جمع عشيره، و اقامه وزارت على عليه السلام، هشت روايت در جزء اول از مجلد امير المؤمنين عليه السلام از شماره 135 تا شماره 142 آورده است.
روايت 135 را با سند متصل خود از سالم از على بن ابيطالب عليه السلام مىآورد، و پس از بيان قضيه، در آخر آن رسول خدا مىفرمايد:
من يوازرنى على ما انا عليه و يبايعنى على ان يكون اخى و له الجنة؟
پيامبر فرمود:
«كدام يك از شما وزارت مرا به عهده مىگيرد، در اين امورى كه من واجد آنها هستم، و با من بيعت مىكند كه برادر من باشد؟ و در اين صورت از براى او بهشت است».
من گفتم:
انا يا رسول الله! و انى لاحدثهم سنا و احمشهم ساقا.
آن قوم ساكتشدند و سپس گفتند: اى ابو طالب آيا پسرت را نمىبينى؟! ابو طالب گفت: او را واگذاريد، چون درباره پسر عمويش از هيچ خيرى دريغ ندارد [23].
روايت 136 را با سند متصل خود، از ربيعة بن ناجذ، از على بن ابيطالب عليه السلام روايت مىكند كه، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بنى عبد المطلب را طلبيدند، و روايت را با اعجاز در آن مجلس بواسطه سير شدن همگى از برهاى، و سيراب شدن همگى از قدح، و كم نشدن از آن بره و قدح بيان مىكند، و سپس پيغمبر مىفرمايد:
يا بنى المطلب! انى بعثت اليكم خاصة و الى الناس عامة، و قد رايتم من هذه الآية ما رايتم! فايكم يتابعنى على ان يكون اخى و صاحبى؟!
«اى پسران مطلب! حقا من به سوى شما بالخصوص، و به سوى مردم عموما مبعوث شدهام! و شما در اين مجلس معجزه را كه ديديد، ديديد! پس كدام يك از شما از من متابعت مىكند، بر اينكه برادر من باشد، و مصاحب من باشد»؟! على عليه السلام مىگويد: يك نفر برنخاست، و من برخاستم، و از همه آنها كوچكتر
ص35
بودم.رسول خدا فرمود: بنشين! و رسول خدا سه بار به همين منوال دعوت خود را تجديد كرد، و من در هر بار در برابر او برمىخاستم، و به من مىگفت: بنشين تا در مرتبه سوم كه برخاستم دستخود را براى بيعتبه دست من زد [24].
روايت 137 را با سند متصل خود از عباد بن عبد الله اسدى از على بن ابيطالب عليه السلام روايت مىكند كه: حضرت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم قريش را جمع كرد و پس از آن گفت:
لا يؤدى احد عنى دينى الا على [25]
«هيچكس دين مرا از ذمه من ادا نمىكند مگر على».
روايت 138 را با سند متصل ديگرى نيز از عباد بن عبد الله اسدى از على بن ابيطالب عليه السلام روايت مىكند كه چون آيه و انذر عشيرتك الاقربين فرود آمد، رسول خدا مردانى را از اهل بيتخود، دع���� كرد، و پس از بيان سير شدن و سيراب شدن از يك پاى گوسپند، و يك پيمانه آشاميدنى، به آنها گفت:
على يقضى دينى [26]، و ينجز موعدى [27].
«على است كه دين و ذمه مرا ادا مىكند، و به تعهد و پيمان و ميعاد من وفا مىنمايد».
روايت 139 را با سند متصل ديگرى از عباد بن عبد الله، از على بن ابيطالب عليه السلام روايت مىكند كه: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم گفت: اى على بنى هاشم را
ص36
مجتمع كن، و در سه بار كه من يك صاع از طعام و برهاى طبخ مىكردم، و يك قدح شير تهيه مىكردم، و مىخوردند و سير و سيراب مىشدند، و در دوبار گفتند: ما مانند امروز چنين سحرى نديدهايم! و در مرتبه سوم، رسول خدا به سخن مبادرت كرد، و گفت:
ايكم يقضى دينى و يكون خليفتى و وصيى من بعدى؟!
«كدام يك از شما دين مرا مىدهد؟ و جانشين من مىباشد؟ و پس از من وصى من مىباشد»؟!
عباس ساكتشد، و ترسيد كه همه مالش را دين رسول خدا فرا گيرد، و رسول خدا آن سخن را براى آن افراد گرد آمده، اعاده نمود، باز عباس ساكتشد، از ترس آنكه دين رسول خدا مالش را فرا گيرد.و حضرت رسول براى بار سوم سخن خود را تكرار كردند، و امير المؤمنين عليه السلام گفتند: من در آنروز از همه آنها زى و هيئتم و ريخت و شمايلم نامناسبتر و بدتر بود:
انى يومئذ احمش الساقين، اعمش العينين ضخم البطن
بودم، و گفتم:
انا يا رسول الله!
«من هستم آن كس اى رسول خدا»!
پيغمبر گفت:
انتيا على! انتيا على!
«تو هستى اى على! تو هستى اى على»! [28]
روايت 140 را با سند متصل خود، از عبد الله بن عباس از على بن ابيطالب عليه السلام روايت مىكند.و اين روايتبعينها در عبارات همان روايتى است كه اولا ما از حاكم حسكانى ذكر كردهايم [29].
روايت 141 را با سند متصل خود از ابو رافع روايت مىكند.و اين روايتبعينها همان روايتى است كه ما از «غاية المرام» از محمد بن عباس بن ماهيار، از تفسير القرآن فيما نزل فى اهل البيت عليهم السلام آورديم [30].
ص37
روايت 142 را با سند متصل خود، از عمر بن على بن عمر بن على بن الحسين بن على بن ابيطالب، از پدرش، از على بن الحسين، از ابو رافع روايت مىكند كه او مىگفت: بعد از آنكه مردم با ابو بكر بيعت كردند، من پهلوى ابو بكر نشسته بودم، و شنيدم كه او به عباس مىگفت:
انشدك الله! هل تعلم ان رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم جمع بنى عبد المطلب و اولادهم، و انت فيهم، و جمعكم دون قريش. فقال: يا بنى عبد المطلب! انه لم يبعث الله نبيا الا جعل له من اهله اخا و وزيرا و وصيا و خليفة فى اهله!
فمن منكم يبايعنى على ان يكون اخى، و وزيرى، و وصيى، و خليفتى فى اهلى؟! فلم يقم منكم احد!
فقال: يا بنى عبد المطلب! كونوا فى الاسلام رؤوسا و لا تكونوا اذنابا.و الله ليقومن قائمكم، او لتكونن فى غيركم ثم لتندمن!
فقام على من بينكم فبايعه على ما شرط له و دعاه اليه.
اتعلم هذا له من رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم؟! قال: نعم [31].
«تو را به خدا سوگند مىدهم: آيا مىدانى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پسران عبد المطلب و اولاد آنها را جمع كرد، و تو نيز در ميان ايشان بودى! شما را جمع كرد فقط، و قريش را جمع نكرد، آنگاه گفت:
اى پسران عبد المطلب! خداوند پيغمبرى را برنينگيخته است، مگر آنكه از اهل او براى او برادرى، و وزيرى، و وصيى، و جانشينى در اهل او قرار داده است!
كيست كه از شما با من بيعت كند كه برادر من، و وزير من، و وصى من، و جانشين من در اهل من باشد؟! و هيچكدام از شما برنخاست!
پس از آن گفت: اى پسران عبد المطلب! شما در اين آئين اسلام از سران و پيشوايان باشيد! و از دنباله روندگان نباشيد! سر باشيد، نه دم!
سوگند به خداوند كه بايد اين وزير از ميان شما قيام كند، و گرنه در ميان غير
ص38
شما قرار خواهد گرفت! و در اين صورت البته و البته پشيمان خواهيد شد!
در اينحال در ميان شما على برخاست، و بر آنچه پيغمبر با او شرط نموده بود، و او را بدان امور خوانده بود بيعت كرد، و خود را و روح خود را به رسول خد�� فروخت.
آيا اين امر را براى او نسبتبه رسول خدا صلى الله عليه و آله مىدانى؟
عباس گفت: آرى.مىدانم!
و احمد حنبل با سند خود، از منهال از عباد بن عبد الله اسدى، از على بن ابيطالب عليه السلام، روايت مىكند كه: چون آيه و انذر عشيرتك الاقربين نازل شد، پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم اهل بيتخود را جمع كرد، و سى نفر مجتمع شدند، و خوردند، و بياشاميدند، و پس از آن به آنان گفت:
من يضمن عنى دينى، و مواعيدى، و يكون معى فى الجنة، و يكون خليفتى فى اهلى؟! فقال رجل لم يسمه شريك: يا رسول الله! انت كنتبحرا من يقوم بهذا؟!
قال: ثم قال الآخر قال: فعرض ذلك على اهل بيته، فقال على رضى الله عنه: انا [32].
«كيست كه از جانب من متعهد دين و ذمه من گردد؟ و مواعيد و وعدههاى مرا ادا كند؟ و با من در بهشتباشد؟ و جانشين من در اهل من باشد؟! مردى كه راوى روايت: شريك، نام او را نبرد، گفت: اى رسول خدا! تو همانند دريا مىباشى، چه كسى مىتواند از عهده دين و مواعيد تو بر آيد؟! گفت، و پس از آن ديگرى گفت، و پيغمبر اين مطلب را بر اهل بينش عرضه داشت، و على عليه السلام گفت: من»!
ص39
ابن ابى الحديد در «شرح نهج البلاغة» در خطبه قاصعه، در ذيل گفتار حضرت:
انا وضعت فى الصغر بكلاكل العرب، و كسرت نواجم قرون ربيعة و مضر [33]
آورده است كه از حضرت جعفر بن محمد الصادق عليه السلام روايت است كه مىگفت:
كان على عليه السلام يرى مع رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم قبل الرسالة الضوء و يسمع الصوت، و قال له صلى الله عليه و آله: لو لا انى خاتم الانبياء لكنتشريكا فى النبوة! فان لا تكن نبيا فانك وصى نبى و وارثه! بل انتسيد الاوصياء و امام الاتقياء!
«حال على عليه السلام قبل از رسالت پيغمبر، چنين بود كه: با رسول خدا صلى الله عليه و آله نور مىديد، و صدا مىشنيد.و رسول خدا به او گفت: اگر من خاتم پيامبران نبودم، هر آينه تو با من در نبوت شريك بودى!
و اينك كه پيغمبر نيستى، حقا و تحقيقا تو وصى پيغمبر و وارث پيغمبر هستى! بلكه تو سيد و سالار اوصياى پيامبران، و امام و پيشواى پرهيزگاران و متقيان مىباشى»!
پاورقي
[1] ـ آيات 24 تا 36 ، از سورۀ طه : بيستمين سوره از قرآن كريم .
[2] ـ آيۀ 35 ، از سورۀ 25 : فرقان .
[3] ـ سيّد ابن طاوس دعاي رسول الله را براي استخلاص أميرالمؤمنين و إعطاء جميع مقامات هارون را نسبت به موسي در وقت نزول آيۀ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَهُ وَ رَسُولُه از ثعلبي با چندين طريق روايت مي‌كند كه از جملۀ آنها روايتي است كه ثعلبي مرفوعاً از عباية بن ربعي آورده است كه او گفت : در وقتي كه عبدالله بن عبّاس بر سر چاه زمزم نشسته بود و مي‌گفت : قال رسول الله ، و از احاديث وارده از رسول خدا براي مردم بيان مي‌كرد ؛ مردي كه بر سر خود عمامه بسته بود بدانجا آمد؛ و هر بار كه ابن عباس مي‌گفت : قال رسول الله و حديثي بيان مي‌نمود ؛ آن مرد نيز مي‌گفت : قال رسول الله و حديثي از رسول خدا بيان مي‌كرد . ابن عبّاس گفت : از تو مي‌خواهم با سوگند به خدا كه خودت را معرّفي كني ! آنمرد عمامه را از رخسار خودكنار زد و چهره نمايان كرد ، و گفت : أيّها النّاس ! هر كس مرا مي‌شناسد كه مي‌شناسد و هر كس نمي‌شناسد ؛ بداند كه من جُندُب بن جُنادة بدريّ أبوذرّ غفاري هستم . من از رسول خدا با اين دو گوشم شنيدم ، و اگر دروغ بگويم كر شوند ؛ و با اين دو چشمم ديدم ، و اگر دروغ بگويم كور شوند كه مي‌گفت : عليّ قائد البررة ، و قاتل الكفرة منصورٌ من نصره ، مخذولٌ من خذله «علي پيشوا و رهبر پيشوا نيكان است و كشندۀ كافران ، كسي كه او را ياري كند ياري مي‌شود ؛ و كسي كه او را رها كند و تنها گذارد مخذول و منكوب مي‌گردد» .
اي مردم روزي من با رسول خدا كه نماز ظهر را بجاي مي‌آوردم مرد سائلي در مسجد سؤال نمود ؛ و كسي به او چيزي نداد ؛ سائل دست خود را به آسمان بلند كرد و گفت : خداوندا گواه باش كه من در مسجد رسول خدا سؤال كردم و كسي به من چيزي نداد . و علي عليه السّلام در حال ركوع بود او دست خود را دراز كرد و با انگشت خنضر رسات (انگشتر كوچك) به او اشاره نمود ؛ و عادت علي چنين بود كه پيوسته انگشتري خود را در انگشت كوچك دست راست مي‌كرد . سائل جلو آمد و انگشتري را از انگشت علي بيرون آورد ؛ و اين امر در برابر ديدگان رسول خدا واقع شد . چون رسول خدا از نماز فارغ شد ، سر خود را به سوي آسمان بلند كرد و عرض نمود : اللهمّ انّ موسي سألك فقال : «رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْلِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِن لِسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِن أَهْلِيْ هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أزْرِي وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي» فأنزلت عليه قرآناً ناطقاً «سَنَشدّ عَضُدُكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلْ لَكُمَا سُلْطَانًا فَلايَصِلُونَ إِلَيْكُمَا بآيَاتِنَا أَنتُمَا وَ مَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغَـٰلِبُونَ». اللهُمَّ و أنا محمّد نبيّك و صَفبيك اللّهُم فاشرح لي صدري و يسرلي أمري و اجْعَل لِي وَزِيرًا مِن أَهْلِي عَلِيًا أُشْدُد بِهِ ظَهْرِي» .
أبوذر مي‌گويد : هنوز سخن رسول خدا به پايان نرسيده بود كه جبرائيل عليه السّلام از نزد خداوند متعال فرود آمد و گفت : اي محمّد بخوان رسول خدا گفت چه بخوانم ؟ گفت بخوان : إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ . («طرائف» ابن طاوس ، طبع قم سنه 1400 هـ، ج 1 ، ص 47 و ص 48 ، حديث 40) .
[4] ـ «كتاب سُليم بن قَيس» هلالي كوفي ؛ ص 221 و ص 222 . و مختصر مضمون اين روايت را در «كنزل العمال» ج 15 ص 150 در شمارۀ 428 از أميرالمومنين عليه السّلام ذكر كرده است .
[5] ـ «شواهد التنزل» ج 1 ، ص 435 ، حديث 598 .
[6] ـ آيۀ 35 ، از سورۀ 28 : قَصص .
[7] ـ «الغدير» ج 3 ، ص 116 .
[8] ـ «حلية الاولياء» ص 65 و ص 66 . و در «غاية المرام» قسمت اوّل ص 125 حديث شمارۀ 97 اين روايت را از ابن أبي الحديد روايت مي‌كند و نيز حديث أنت منّي بمنزلة هارون من موسي إلأنّه لا نبيّ بعدي را روايت مي‌كند و در دنبال آن از ابن أبي الحديد نقل مي‌كند كه او گفت : و أبان نفسّه عنه بالنبوّة ، و أثَبتَ له ما غداها و من جميع الفضائل و الخصائص مشتركاً بينهما .
[9] ـ «حلية الاولياء» ص 66 .
[10] ـ آيۀ 94 و 95 ، از سورۀ 15 : حجر : «و به آنچه امر شده‌اي ؛ مأموريت خود را فاش ساز ؛ و إعلان بلند در دِه ! و از مشركان روي بگردان ! ما تو را از شرّ مسخره كنندگان كفايت ميكنيم.»
[11] ـ آيۀ 214 ، از سورۀ 26 : شعراء : «و قوم و خويشان نزديكترين خود را ، از خدا و جهنّم و عواقب امورشان بترسان» .
[12] ـ اين فقره از روايت را در «دلائل الصّدق» ج 2 ، ص 233 آورده است .
[13] ـ «كتاب سليم بن قيس» ص 199 و ص 200 . و قيس بن سعد در ضمن همين احتجاج بر معاويه چنانچه در ص 201 وارد است مي‌گويد : و رسول خدا به علي در غزوۀ تبوك گفت : أنت مِني بمنزلۀ هارون من موسي الانّهُ لا نبيّ بعدي .
[14] ـ در كتاب «الإصابة في تمييز الصّحابه» آورده است : كه : أبورافع قبطيّ غلام رسول الله بوده است. و أسامي مختلفي براي او نقل شده است ؛ و ابن عبدالبر گويد : مشهور آنست كه اسم او أسْلم بوده است . أبورافع در اوّل امر غلام عبّاس بن عبدالمطّلب بوده است و عبّاس او را به پيغمبر بخشيد ، و چون ابو رافع به پيغمبر بشارت اسلام آوردن عباس را داد ، پيغمبر او را آزاد كرد و اسلام ابو رافع قبل از غزوۀ بدر بوده است وليكن در بدر حضور نيافت و در غزوۀ اُحُد و غزوات بعد از آن حضور يافت . او از پيغمبر و از عبدالله بن مسعود روايت مي‌كند (ج 4 ، ص 68) .
[15] ـ ثريد آبگوشتي است كه در آن نان را خرد كرده و مي‌خورند ؛ و در پارسي به تريد مي‌گويند . و صحيح آن همان ثريد است .
[16] ـ اين روايت را تا اينجا در «تاريخ دمشق» جلد أميرالمؤمنين عليه السّلامجزء اوئل ص 89 ؛ در شمارۀ 141 ذكر كرده است .
[17] ـ «غاية المرام» قسمت اوّل ص 135 و ص 136 ، حديث سي و هشتم . و در «مجمع البيان» طبع صيدا ، ج 4 ، ص 206 آورده است .
[18] ـ و مجلسي در «بحار الانوار» طبع كمپاني ، ج 9 ، ص 241 اين روايت را از كتاب «كنزالفوائد» كراچكي از أبورافع روايت كرده است و در تتمّۀ آن اين جمله را اضافه دارد كه : فقال لابيطالب : لَيهنُك‌َ أن تَدْخُلَ اليومَ في دينِ ابنِ أخيك و قد جَعَل ابْنَكَ مُقدَّماً عليْكَ «در امروز محمّد تو را ضعيف و خوار شمرد كه تو در دين پسر برادرت داخل شوي ؛ در حاليكه پسرت را مقدّم بر تو قرار داده‌است» .
[19] ـ أحدتُهُم سِنّاً ، و أرمَضُهُم عيناً ، و أعظمهم بطناً ، و أحمشهم ساقاً ، اين معاني كنايه از فقر و مسكنت ؛ و نداشتن مال و اعتبار و آسايش است . و در بعضي از نسخ أرمصهم عيناً با صاد مهمله آمده است .
[20] ـ «شواهد التنزيل» ج 1 ، ص 371 و ص 372 ، حديث 514 در ضمن رواياتي كه دربارۀ شأن نزول آيۀ وَاجْعَل لِي وَزيرًا مِن أهْلِي هَارُونَ أَخِي أَشدُدُ بِهِ أزْرِي وَ أَشْرَكْهُ فِي أَمْرِي ، وارد شده است .
و اين روايت را ابن عساكر در «تاريخ دمشق» جلد أميرالمؤمنين عليه السّلام در جزء اوّل ص 88 در شمارۀ 140 ذكر كرده است . و أيضاً اين روايت را در «كنز العمال» باب فضائل علي عليه السّلام از طبع دوم حيدر آباد ؛ ج 15 ص 115 تا ص 117 در شمارۀ 334 ذكر كرده است و در پايان آن گويد : اين حديث را ابن جرير طبري و ابن أبي حاتم و ابن مردويه و أبو نعيم و بيهقي هر دوي آنها در كتاب «دلائل النبوّة» خود ذكر كرده‌اند . و «دلائل الصدق» ج 2 ، ص 233 و طبري در تاريخ خود طبع استقامت ، ج 2 ، ص 62 و 63 آورده و ابن أبي الحديد ، در «شرح نهج البلاغه» از طبع افست بيروت ، ج 3 ، ص 254 و ص 255 ، و از طبع دار احياء الكتب العربيّة المصر ،ج 13 ، ص 210 و ص 211 آورده است . و نيز مختصر همين حديث را در «كنز العمال» ج 15 ، ص 100 شمارۀ 286 آورده است .
[21] ـ «شواهد التنزيل» ج 1 ، ص 420 و ص 421 ، حديث شمارۀ 580 ، در ضمن رواياتي كه دربارۀ شأن نزول آيۀ وَ أَنذِر عَشِيرَتَكَ القْرَبِينَ وارد شده است.
[22] ـ «مجمع البيان» طبع صيدا ، ج 4 ، ص 206 ، و اين روايت را در «غاية المرام» قسمت اوّل ص 320 حديث شمارۀ سوّم از ثعالبي در تفسير خود در ذيل تفسير آيۀ شريفۀ با سند متّصل ذكر كرده است. وليكن ما اين روايت را در تفسير «ثعالبي» نيافتيم ؛ و ممكنست از تفسير «ثعلبي» آورده باشد . و در كتابت و يا در استنساخ اشتباه شده باشد ؛ و عين همين اشتباه را عليقه زننده بر «شواهد التنزيل» كرده است و در ج 1 ص 420 از ثعالبي كما في «غاية المرام» ذكر كرده است و همچنين اين روايت را مجلسي در «بحار الانوار» طبع كمپاني ، ج 9 ، ص 294 از كتاب «عمده» از تفسير «ثعلبي» روايت كرده است.
[23] ـ «تاريخ دمشق» جلد أميرالمؤمنين جزء اوّل ص 83 و ص 84 .
[24] ـ «تاريخ دمشق» جلد أميرالمؤمنين جزء اوّل ص 84 و ص 85 .
[25] ـ «تاريخ دمشق» جلد أميرالمؤمنين جزء اوّل ص 85 .
[26] ـ مجلسي رضوان الله عليه در ج 9 ، «بحار الانوار» ص 393 در ذيل روايت وارده از «بشارة المصطفي» كه در آن عبارت قاضي ديني وارد شد است ؛ در بيان خود گويد : محقّق طوسي نصيرالملّة و الدّين و علاّمۀ حلّي و جماعتي از علماي‌ء ما رضي الله عنهم قاضي ديني با كسر دال خوانده‌اند ، و سيّد مرتضي رحمة الله عليه اين معني را انكار كرده است . آنگاه مجلسي گويد : نيازي به اين تكلّفات نيست ؛ زيرا تواتر عبارات و نصوص صريحه از هر دو جانب وارد است .
[27] ـ «تاريخ دمشق» جلد أميرالمؤمنين ، جزء اوّل ، ص 85 و ص 86 ؛ و اين حديث را با لفظ ويُنجز مواعيدي مجلسي در «بحار الانوار» طبع كمپاني ج 9 ، ص 295 از كتاب «عمده» آورده است . و «كنز العمال» طبع دوّم ج 15 ، ص 131 .
[28] ـ همين مصدر ص 86 و ص 87 . و در اين روايت معلوم است كه ذيل آن كه از سكوت عباس ذكر مي‌كند ، مجعول و ساختگي است ؛ و هيچ مناسبت با دعوت رسول در بدو بعثت ندارد ؛ و جاعل خواسته است تعهّد به دين رسالت را با دين شخصي خلط كند .
[29] ـ «تاريخ دمشق» جلد أميرالمؤمنين ، جزء اوّل ، ص 87 و ص 88
[30] ـ «تاريخ دمشق» جلد أميرالمؤمنين ، جزء اوّل ، ص 88 و ص 89
[31] ـ «تاريخ دمشق» جلد أميرالمؤمنين ، جزء اوّل ، ص 89 و ص 90 .
[32] ـ «مسند أحمد حنبل» ، ج 1 ، ص 111 ؛ و اين حديث را در «كنز العمال» طبع دوّم حيدرآباد ، ج 15 ، باب فضائل علي عليه السّلام ص 113 ، در شمارۀ 323 آورده است ؛ و مجلسي در «بحار الانوار» ج 9 ، ص 295 از كتاب «عمده» آورده است ، و «دلائل الصدق» ج 2 ، ص 233 و علامۀ حلّي در «منهاج الكرامة» . بايد دانست كه در «كنز العمال» كه اين حديث را از «مسند احمد حنبل» و ازابن جرير روايت كرده است گفته است : كه ابن جرير از طحاوي و از ضياء در «مختاره» نقل كرده است ، و آنرا صحيح شمرده است و ملعلي متّقي در اوّل «كنز العمال» از سيوطي در ديباجۀ «جمع الجوامع» آورده است كه جميع روايات ضياء در «مختاره» صحيح است . (طبع حيدرآباد ، طبع دوّم ،ج 15 ، ص 113 شمارۀ 323.)
[33] ـ من در زمان كوچكي ، سينه‌هاي عرب را به خاك افكندم ، و شجعان و رؤساي قبيلۀ ربيعه و مُضّر را كه صيت و آوازه‌شان به همه جا پيچيده بود ؛ خرد كردم و شكستم .