کتاب امام شناسي / جلد سيزدهم / قسمت هجدهم: حدیث ثقلین به روایت اهل سنت

مضامين روايات و اسناد روايات وارده از طريق زيدبن ارقم از همه طرق آن زيادتر است؛ و همچنين علمائى از عامّه كه حديث وى را روايت كرده‏اند بيشترند. اينك ما در اينجا به برخى از روايات وارده از او كه علماى عامّه در كتب خود آورده‏اند مى‏پردازيم:

سمهودى در «جواهر الْعِقدَين فى فضل الشّرفين: شرفِ العلم الجَلِىّ و النّسَبِ الْعَلِىّ» [441] گويد: طبرانى در «اوسط» و ابُويَعْلى و غيرهما با سند خوب، و حافظ ابومحمّد عبدالعزيز در «معالم العترة النّبويّة»، و در «صحيح» مسلم و غيره از زيدبن ارقم روايت است كه رسول خداصلى الله عليه وآله در كنار آبى كه ميان مكّه و مدينه بود و به خم ناميده مى‏شد، براى خطبه برخاست و حمد و ثناى خداوند را بجاى آورد و مردم را به مواعظ و يادآوريهاى خود متمتّع ساخت و سپس فرمود:

65ـ ألَا يَا أيّهَا النّاسُ! إنّمَا أنَا بَشَرٌ يُوشِكُ أنْ يَأتِىَ رَسُولُ رَبّى فَاُجِيبَ، وَ إنّى تَارِكٌ

فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ، أوّلُهُمَا كِتَابُ‏اللهِ فِيهِ الْهُدَى وَ النّورُ، فَخُذُوا بِكِتَابِ اللهِ وَ اسْتَمْسِكُوا بِهِ ـ فَحَثّ عَلَى كِتَابِ اللهِ وَ رَغّبَ فِيهِ. ثُمّ قَالَ: ـ وَ أهْلُ بَيْتِى! اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ بَيْتِى، اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ بَيْتى، اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ بَيْتِى ! [442]

«آگاه باشيد اى مردم كه من فقط بشرى مثل شما هستم، و نزديك است فرستاده پروردگارم بيايد و من دعوت وى را اجابت نمايم، و من در ميان شما دو چيز ارزشمند و نفيس را مى‏گذارم، اوّل آن دو چيز كتاب خداست كه در آن هدايت و نور است، پس كتاب خدا را بگيريد و بدان استمساك نمائيد! ـ در اين حال پيغمبر مردم را بر كتاب خدا تشويق و ترغيب نمود و سپس فرمود: ـ و اهل بيت من! من خدا را به ياد شما مى‏آورم درباره أهل بيتم! من خدا را به ياد شما مى‏آورم درباره أهل بيتم! من خدا را به ياد شما مى‏آورم درباره أهل بيتم!»

دوم حديثى كه مسلم در «صحيح» خود آورده است همان متن اوّل است به اضافه تخريجى كه جرير از ابوحيّان از زيدبن ارقم نموده، و در آن زياد نموده است كه:

66ـ كِتَابُ اللهِ فِيهِ الْهُدَى وَ النّورُ، مَنِ اسْتَمْسَكَ بِهِ وَ أخَذَ بِهِ كَانَ عَلَى الْهُدَى، وَ مَنْ أخْطَأهُ ضَلّ. [443] ، [444]

سوم حديثى كه مسلم آورده است با سند دگرى از ابن مسروق از يزيدبن حيّان از زيدبن ارقم؛ كه ابن مسروق گفت: من و يزيدبن حيّان بر زيد وارد شديم، و يزيد به او گفت: تو به خير بسيارى رسيده‏اى؛ با رسول خداصلى الله عليه وآله مصاحبت نمودى و در پشت سر او نماز خواندى ! در اينجا حديث را به مانند حديث ابوحيّان مى‏آورد مگر آنكه گفتار رسول خداصلى الله عليه وآله را بدين‏گونه روايت مى‏كند:

67ـ ألَا وَ إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ ثَقَلَيْنِ: أحَدُهُمَا كِتَابُ اللهِ هُوَ حَبْلُ اللهِ، مَنِ‏اتّبَعَهُ كَانَ عَلَى الْهُدَى، وَ مَنْ تَرَكَهُ كَانَ عَلَى ضَلَالَةٍ . [445] و در اين روايت است كه ما به زيد گفتيم: مراد از اهل بيت او زنهاى او مى‏باشند؟!

زيد گفت: نه قسم به خدا! زن روزگارى با شوهر خود است پس از آن، او را طلاق مى‏دهد و به سوى پدرش و خويشاوندانش برمى‏گردد. مراد از اهل‏بيت رسول خدا، اصل او و عَصَبه او هستند كه پس از پيغمبر صدقه بر ايشان حرام شده است. [446]

ابن مغازلى در «مناقب» خود با سند متّصلش يك روايت با عبارت: إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ ثَقَلَيْنِ : كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى، وَ إنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ [447]آورده است، كه حاكم در «مستدرك» [448] و حافظ ترمذى در «جامع» [449] و ايضاً حاكم در

«مستدرك» [450] و طبرانى در «معجم كبير»[451] خود آورده‏اند.

و روايت ديگرى با سند متّصلش آورده است كه از جهت عبارت بعينها مثل روايت اوّل از «صحيح» مسلم مى‏باشد كه ما به شماره 65 ذكر نموديم. [452]

و اين روايت را حافظ دارمى در «سنن» خود [453] كتاب فضائل القرآن، و احمدبن حنبل در «مُسند» خود [454]با ذكر نصّ حديث و در جاى ديگر [455] با اعتراف به مسلّميّت و ثبوت آن، و حافظ بيهقى [456]همگى با عين سند و عبارت از ابوحيّان تيمى روايت كرده‏اند. ابن مغازلى روايت ديگرى دارد كه ما به شماره 80 خواهيم آورد.

ملاّ على متّقى در «كنزالعمّال» چهار روايت از زيدبن ارقم ذكر مى‏كند:

أوّل همان مضمونى است كه ما به شماره 43، از روايات مرويّه از زيدبن ثابت آورديم، او نيز از «مسند» احمدبن حنبل و طبرانى در «معجم كبير» و «سُنَن» سعيدبن منصور از زيدبن ثابت، و از طبرانى در «معجم‏كبير» از زيدبن ارقم روايت مى‏كند. [457]

دوم از «مستدرك» حاكم از زيدبن ارقم روايت مى‏كند كه رسول خدا فرمود:

68ـ أيّهَا النّاسُ! اِنّى تَارِكٌ فِيكُمْ أمْرَيْنِ لَنْ‏تَضِلّوا إنِ اتّبَعْتُمُوهُمَا : كِتَابَ‏اللهِ وَأهْلَ‏بَيْتِى عِتْرَتِى [458] . تَعْلَمُونَ أنّى أوْلَى بِالْمُؤمِنينَ مِنْ أنْفُسِهِمْ! مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىّ

«اى مردم من در ميان شما دو امر را باقى مى‏گذارم كه اگر از آن دو پيروى كنيد گمراه نمى‏شويد : كتاب خدا و اهل‏بيت من كه عترت من مى‏باشند. شما مى‏دانيد كه ولايت من به مؤمنين از ولايت خودشان به خودشان شديدتر و اكيدتر است! هر كس كه من مولاى او هستم، پس على مولاى اوست.»

سوم روايتى است كه از طبرانى در «معجم كبير» و از «مستدرك» حاكم از ابوطفيل از زيدبن ارقم آورده است كه:

69ـ كَأنّى قَدْ دُعِيتُ فَأجَبْتُ! إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ، أحَدُهُمَا أكْبَرُ مِنَ الآخَرِ: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى. فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟! فَإنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ . إنّ اللهَ مَوْلَاىَ و أنَا وَلِىّ كُلّ مُؤمِنٍ، مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىّ مَوْلَاهُ . اَللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. [460]

چهارم روايتى است كه از طبرانى در «معجم كبير» از ابوطفيل [461] از زيدبن ارقم

روايت مى‏كند؛ آنگاه خطبه رسول‏الله را در غدير خمّ و شهادت طلبيدن آن حضرت را از مؤمنين بيان مى‏كند، تا مى‏رسد به اينجا كه رسول خدا مى‏فرمايد:

ألَا هَلْ تَسْمَعُونَ؟! فَإنّى فَرَطُكُمْ عَلَى‏الْحَوْضِ وَ أنْتُمْ وَارِدُونَ عَلَىّ الْحَوْضَ، وَ إنّ عَرْضَهُ أبْعَدُ مَا بَيْنَ صَنْعَاءَ وَ بُصْرَى، فِيهِ أقْدَاحٌ عَدَدَ النّجُومِ مِنْ فِضّةٍ. فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِى الثّقَلَيْنِ؟!

قَالُوا: وَ مَا الثّقَلانِ يَا رَسُولَ اللهِ؟!

قَالَ: كِتَابُ اللهِ ـ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ، فَاسْتَمْسِكُوا بِهِ وَ لَاتَضِلّوا ـ وَ الْآخَرُ عِتْرَتِى. و إنّ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ نَبّأنِى أنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. فَسَألْتُ ذَلِكَ لَهُمَا رَبّى. فَلَاتَقَدّمُوهُمَا فَتَهْلِكُوا، وَ لَا تُقْصِرُوا عَنْهُمَا فَتَهْلِكُوا، وَ لَاتَعَلّمُوهُمْ فَإنّهُمْ أعْلَمُ مِنْكُمْ. [462]

مَنَ كُنْتُ أوْلَى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِىّ وَلِيّهُ. اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. [463]

حاكم نيشابورى در «مستدرك» پس از بيان حديث زيدبن ارقم همان طور كه در شماره 69 از «كنزالعمّال» بيان كرديم، بعد از قول رسول‏الله (وَ أنَا وَلِىّ كُلّ مُؤمِنٍ) مى‏گويد: در اين حال دست على را گرفت و گفت: مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ (فَهَذَا وَلِيّهُ) اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. [464]

و نيز حاكم در پايان روايتى كه به شماره 68 از «كنزالعمّال» آورديم بدين عبارت آورده است: ثّمَ قَال: أتَعْلَمُونَ أنّى أوْلَى بِالْمُؤمِنِينَ مِنْ أنْفُسِهِمْ؟! ـثَلَاثَ مَرّاتٍـ قَالُوا: نَعَمْ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ‏صلى الله عليه وآله: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فعَلِىّ مَوْلَاهُ. [465]

و ذهبى نيز در «تلخيص المستدرك» اين دو روايت را تخريج كرده و در ذيل صفحه مطبوع به طبع رسيده است.

خوارزمى: مُوَفّقُ بن احمد اخطَب خوارزم، با سند متّصل خود از زيدبن ارقم روايت كرده است كه: چون رسول خداصلى الله عليه وآله در مراجعت از حجّةالوداع در غدير خم نزول كردند و امر كردند تا زير درختهاى آنجا را پاكيزه و جارو نمايند فرمودند:

70ـ كَأنّى قَدْ دُعِيتُ فَأجَبْتُ؛ إنّى تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ، أحَدُهُمَا أكْبَرُ مِنَ الآخَرِ: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى. فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟! فَإنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ .

ثُمّ قَالَ: إنّ اللّهَ عَزّوَجَلّ مَوْلَاىَ و أنَا وَلِىّ كُلّ مُؤمِنٍ [466]وَ مُؤمِنَةٍ. ثُمّ اَخَذَ بِيَدِ عَلِىّ فَقَالَ: مَنْ كُنْتُ وَلِيّهُ فَهَذَا وَلِيّهُ . اللّهُمّ وَالِ مَنْ والَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ.

ابوطُفَيْل كه راوى روايت از زيدبن ارقم است مى‏گويد: من به او گفتم: تو عين اين گفتار را از رسول خدا شنيدى؟! گفت: آرى و هيچ كس در زير آن درختان عظيم نبود مگر آنكه با چشمش ديد و با گوشش شنيد. [467]

أبُونُعَيْم اصفهانى در كتاب «مَنْقبة المُطهّرين» بنابر نقل علاّمه آيةالله ميرحامد حسين هندى از منقولِ آن كتاب سه روايت ذكر نموده است. اوّل از ابوسعيد و زيدبن ارقم كه رسول خدا فرمود:

71ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ، أحَدُهُمَا أثْقَلُ مِنَ الآخَرِ: كِتَابَ‏اللهِ ـ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السّمَاءِ إلَى الأرْضِ ـ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى، فَإنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟! [468]

دوم از زيدبن ارقم كه مى‏گويد: پس از حجّ با رسول خدا به جُحْفه مراجعت كرديم و آن حضرت در غدير خمّ نماز ظهر را انجام داد و پس از آن به خطبه برخاست و گفت:

72ـ يَا أيّهَا النّاسُ! هَلْ تَسْمَعُونَ؟! اِنّى رَسُولُ اللهِ إلَيْكُمْ، إنّى اُوشِكُ أنْ اُدعَى، إنّى مَسْئُولٌ وَ إنّكُمْ مَسْئُولُونَ، إنّى مَسْئُولٌ هَلْ بَلّغْتُكُمْ؟ وَ أنْتُمْ مَسْئُولُونَ هَلْ بُلّغْتُمْ؟! فَمَاذَا أنتُمْ قَائِلُونَ؟!

قَالَ: قُلْنَا: يَا رَسُولَ‏اللهِ بَلّغْتَ وَ جَهَدْتَ. قَالَ: اللّهُمّ اشْهَدْ وَ اَنَا مِنَ الشّاهِدينَ. اَلَا هَلْ تَسْمَعُونَ؟ إنّى رَسُولُ اللهِ إلَيْكُمْ، مُخَلّفٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟! قَالَ: قُلْنَا: يَا رَسُولَ اللهِ وَ مَا الثّقَلانِ؟!

قَالَ: الثّقَلُ الأكْبَرُ كِتَابُ اللهِ، سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَداللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ فَتَمَسّكُوا بِهِ لَنْ‏تَهْلِكُوا وَ تَضِلّوا، وَ الآخَرُ عِتْرَتِى، فَإنّهُمَا لَنْ يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [469]

سوم نيز از زيدبن ارقم آورده است كه رسول خدا روزى در بين مكّه ومدينه در جائى كه آب بود و به آن خمّ مى‏گفتند توقّف نمود و در ميان ما به خطبه قيام فرمود، و پس از حمد و ثناى خداوندى و پند و اندرز به ما فرمود:

73ـ أمّا بَعْدُ، ألَا يَا أيّهَا النّاسُ! إنّمَا أنَا بَشَرٌ يُوشِكُ أنْ يَأتِيَنِى رَسُولُ رَبّى عَزّوَجَلّ

فَاُجِيبَ. وَ إنّى تارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ، أوّلُهُمَا كِتَابُ اللهِ فِيهِ الْهُدَى وَ النّورُ. فَخُذُوابِكِتَابِ اللهِ فَاسْتَمْسِكُوا بِهِ!

فَحَثّ عَلَى كِتَابِ اللهِ وَ رَغّبَ فِيهِ وَ قَالَ (ثُمّ قَالَ: و ظ) أهْلُ‏بَيْتِى، اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ‏بَيْتِى! اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ بَيْتِى!

حُصَيْن كه يكى از حاضران و پرسش كنندگان است به او مى‏گويد: اى زيد، اهل بيت رسول‏خدا چه كسانى هستند؟ آيا زنان او أهل بيت او نيستند؟ زيد مى‏گويد: زنان او از اهل بيت اويند وليكن اهل بيت او كسى است كه پس از وى صدقه بر او حرام است. حصين مى‏گويد: گفتم: كيانند ايشان؟ زيد گفت: آل على و آل جعفر و آل عقيل و آل عبّاس. [470]

تفسيرى كه از اهل بيت نموده است گفتار خود زيد است، و به دلائل عديده‏اى تفسيرى باطل است و بعضى از علماء عامّه هم بر اين تفسير اشكال نموده‏اند، و ما انشاءالله تعالى در اين موضوع بحث خواهيم نمود. [471]

بايد دانست كه روايت اخيرى را كه ما از منقول ابُونُعَيم از منقول صاحب «عبقات» آورديم و به شماره 73 موسوم گشت، بسيارى از علماى عامّه از جمله زَرَنْدى در «نظم دُرَرالسّمْطَيْن»، [472] و بيهقى در «سنن»، [473] و ابن حَجَر هيتمى در «الصواعق المحرقة» [474] و علاّمه شيخ رضى‏الدين صغانى در كتاب «مشارق الانوار النبويّة من صحاح الأخبار المصطفويّة» آورده‏اند با اين تفاوت كه عبارت اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ‏بَيْتِى را سه بار ذكر نموده‏اند.

زَرندى در «نظم دُرَرالسّمطين» علاوه بر اين روايت، و علاوه بر روايتى كه ما در شماره 59 از ابوسعيد خُدْرى آورديم، و در اينجا به جهت عدم تكرار مضمون آن به روايت زيدبن ارقم صرف نظر شد، روايت ديگرى از زيدبن ارقم از رسول خداصلى الله عليه وآله در روز حجّة الوداع بدين مضمون نقل مى‏كند كه:

74ـ إنّى فَرَطُكُمْ عَلَى الْحَوْضِ وَ أنْتُمْ تَبَعِى، وَ إنّكُمْ تُوشِكُونَ أنْ تَرِدُوا عَلَىّ الْحَوْضَ فَأسْألَكُمْ عَنْ ثَقَلِى كَيْفَ خَلَفْتُمُونّى فِيهِمَا؟ ! در اين حال مردى از مهاجرين برخاست و گفت: مراد از دو چيز نفيس چيست؟ قَالَ: الأكْبَرُ مِنْهُمَا كِتَابُ اللهِ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَداللهِ وَ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ فَتَمَسّكُوا بِهِ؛ وَ الأصْغَرُ عِتْرَتِى.

فَمَنِ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتِى وَ أجَابَ دَعْوَتِى فَلْيَسْتَوْصِ لَهُمْ خَيْراً ـ أوْ كَمَا قَالَ رَسُولُ اللهِ‏صلى الله عليه وآله ـ فَلَا تَقْتُلُوهُمْ، وَ لَاتَقْهَرُوهُمْ وَ لَاتُقْصِرُوا عَنْهُمْ، وَ إنّى سَألْتُ لَهُمُ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ، فَأعْطَانِى أنْ يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ كَهَاتَيْنِ ـ وَ أشَارَ بِالْمُسَبّحَتَيْنِ ـ؛ نَاصِرُهُمَا لِى نَاصِرٌ، وَ خَاذِلُهُمَا لِى خَاذِلٌ، وَ وَلِيّهُمَا لِى وَلِىّ، وَ عَدُوّهُمَا لِى عَدُوّ. [475]

رسول خداصلى الله عليه وآله بعد از فقره‏اى كه توصيه به كتاب به عترت است مى‏فرمايد : «پس كسى كه رو به قبله‏اى نماز مى‏گزارد كه من نماز مى‏گزارم، و دعوتى را كه من نمودم اجابت مى‏نمايد پس حتماً بايد نسبت به عترت من بر اساس توصيه من اراده خير و عمل خير داشته باشد ـ يا همان طور كه رسول خدا فرمودـ نبايد ايشان را

بكشيد، و نبايد مورد قهر و خشونت خود قرار دهيد، و تا توان داريد نبايد درباره آنها كوتاهى كنيد، و من براى آنها از خداوند لطيف خواسته‏ام و خواهش مرا عطا فرموده است كه در حوض كوثر بر من مانند اين دو انگشت وارد شوندـ و رسول خدا اشاره به دو انگشت مُسَبّحه خود (سبّابه) نمودـ؛ كسى كه آنها را نصرت كند ناصر من است، و كسى كه آنها را خذلان نمايد خاذل من است، و ولىّ آنها ولىّ من است، و عدوىِ آنها عدوى من است.»

بدخشانى در كتاب «مِفْتَاحُ النّجا» گويد: طبرانى در «معجم كبير» خود از زيدبن ارقم آورده است كه:

75ـ قالَ رَسُولُ اللهِ‏صلى الله عليه وآله: إنّى لَكُمْ فَرَطٌ، و إنّكُمْ وَارِدُونَ عَلَىّ الْحَوْضَ ـ عَرْضُهُ مَا بَيْنَ صَنْعَاءَ إلَى بُصْرَى، فِيهِ عَدَدَ الْكَواكِبِ مِنْ قِدْحَانِ الذّهَبِ وَ الْفِضّةِـ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِى الثّقَلَيْنِ؟ !

قِيلَ: وَ مَا الثّقَلَانِ يَا رَسُولَ اللهِ؟!

قَال: الأكْبَرُ كِتَابُ اللهِ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَد اللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ، فَتَمَسّكُوا بِهِ لَنْ تَزِلّوا وَ لَاتَضِلّوا؛ وَ الأصْغَرُ عِتْرَتِى، وَ إنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. وَ سَألْتُ لَهُمَا ذَلِكَ رَبّى . فَلَاتَقَدّمُوهُمَا فَتَهْلِكُوا، وَ لَا تُعَلّمُوهُمْ فَإنّهُمْ أعْلَمُ مِنْكُمْ . [476]

حَمّوئى در «فرائد السّمْطَيْن» با سند متّصل خود روايتى نقل مى‏كند از يزيدبن حيّان كه گفت ما بر زيدبن ارقم وارد شديم و براى ما گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله براى ما خطبه خواند و چنين گفت:

76ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: أحَدُهُمَا كتَابُ اللهِ عَزّوَجَلّ، مَنْ تَبِعَهُ كَانَ عَلَى الْهُدَى، وَ مَنْ تَرَكَهُ كَانَ عَلىَ ضَلَالَةٍ. ثُمّ أهْلُ بَيْتِى . اُذُكِرّكُمُ‏اللهَ فِى أهْلِ بَيْتِى، سه بار گفت. [477]

ابن مغازلى در كتاب «فضائل القرآن» حديث ديگرى از زيد بن ارقم نقل مى‏كند

77ـ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى وَ قَرَابَتى ـالحديث. [478]

از طبرانى در «معجم كبير» وى روايتى درباره ثقلين به روايت حذيفة بن اُسَيْد غِفارى يا زيد بن ارقم تخريج شده است كه ما به جهت اهميّت و كثرت عنايت علماى عامّه به آن در اينجا به روايت علاّمه آية الله ميرحامد حسين هندى ـ اعلى الله مقامه الشريفـ مى‏آوريم . او مى‏فرمايد: علاّمه سخاوى در «استجلاب ارتقاء الغرف» گفته: [اما حديث حُذَيفة بن اُسَيْد الغفارى، آن را طبرانى در «معجم كبير» خود از طريق سلمة بن كهيل از ابوطفيل از ابوسعيد از زيد بن ارقم ـرضى‏الله عنهماـ روايت كرده‏اند كه او گفت:

78ـ لَمَا صَدَرَ رَسُولُ‏اللهِ‏صلى الله عليه وآله مِنْ حِجّةِ الْوَدَاعِ نَهَى أصْحَابَهُ عَنْ شَجَرَاتٍ بِالْبَطْحَاءِ مُتَقارِبَاتٍ أنْ يَنْزِلُوا تَحْتَهُنّ، ثُمّ بَعَثَ إلَيْهِنّ، فَقُمّ مَا تَحْتَهُنّ مِنَ الشّوْكِ، وَ عَمَدَ إلَيْهِنّ فَصَلّى تَحْتَهُنّ . ثُمّ قَامَ فَقَالَ: يَا أيّهَا النّاسُ! إنّى قَدْ نَبّأنِىَ اللّطِيفُ الْخَبِيرُ إنّهُ لَنْ‏يُعَمّرَ نَبِىّ إلاّ نِصْفَ عُمْرِ الّذِى يَليهِ مِنْ قَبْلِهِ. وَ إنّى لَأظُنّ أنْ يُوشِكَ أنْ اُدْعَى فَاُجيِبَ، وَ اِنّى مَسْئولٌ وَ إنّكُمْ مَسْئُولُونَ، فَمَاذَا أنْتُمْ قَائِلُونَ؟!

قَالُوا: نَشْهَدُ أنّكَ قَدْ بَلّغْتَ وَ جَهَدْتَ وَ نَصَحْتَ، فَجَزاكَ اللهُ خَيْراً .

فَقَالَ: ألَيْسَ تَشْهَدوُنَ أنْ لَا إلَهَ إلاّ اللهُ، وَ أنّ مُحَمّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَ أنّ جَنّتَهُ حَقّ، وَنَارَهُ حَقّ، وَ أنّ الْمَوْتَ حَقّ، وَ أنّ الْبَعْثَ حَقّ بَعْدَالْمَوْتِ، وَ أنّ السّاعَةَ اتِيَةٌ لَا رَيْبَ فِيهَا، وَ أنّ اللهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ؟!

قَالُوا: بَلَى! نَشْهَدُ بِذَلِكَ، قَالَ: اللّهُمّ اشْهَدْ!

ثُمّ قَالَ: يَا أيّهَا النّاسُ! إنّ اللهَ مَوْلَاىَ وَ أنَا مَوْلَى الْمُؤمِنينَ، وَ أنَا أوَلَى بِهِمْ مِنْ أنْفُسِهِمْ، فَمَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ ـ يَعْنِى عَلِيّاًـ اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ.

ثُمّ قالَ: أيّهَا النّاسُ! إنّى فَرَطُكُمْ وَ إنّكُمْ وَارِدُونَ عَلَىّ الْحَوْضَ، حَوْضٌ عَرْضُهُ مَا بَيْنَ بُصْرَى إلَى صَنْعَاءَ، فِيهِ عَدَدَ الْنّجُومِ قِدْحَانٌ مِنْ فِضّةٍ، وَ إنّى سَائِلُكُمْ حِينَ تَرِدُونَ عَلَىّ عَنِ الثّقَلَيْنِ، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟! الثّقَلُ الأكْبَرُ كِتَابُ اللهِ عَزّوَجَلّ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَداللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ، فَاسْتَمْسِكُوا بِهِ لَا تَضِلّوا وَ لَا تُبَدّلُوا، وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى؛ فَإنّهُ قَدْ نَبّأنِىَ اللّطِيفُ الْخَبِيرُ أنّهُمَا لَنْ‏يَنْقَضِيَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [479] ، [480]

«چون رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله از حجّةالوداع بيرون آمد، نهى كرد اصحاب خود را از فرودآمدن در زير چند درختى كه نزديك به هم روئيده بودند. سپس فرستاد تا خارهاى زمين زير آنها را برچيدند و زمين را براى نشستن هموار نمودند. رسول خدا متوجّه آن صوب شد، و در زير آنها نماز خواند. پس از نماز برخاست و گفت: اى مردم! خداوند لطيف خبير به من خبر داده است كه هيچ پيامبرى عمر نمى‏كند مگر به قدر نصف عمر پيامبرى كه قبل از او بوده است. و من مى‏دانم كه به نزديكى خوانده مى‏شوم و اجابت مى‏كنم و من مورد سؤال و بازخواست قرار مى‏گيرم، و شما نيز مورد بازخواست و سؤال قرار مى‏گيريد، پس درباره من چگونه شهادت مى‏دهيد؟!

گفتند: شهادت مى‏دهيم كه تبليغ كردى و رسالات خود را رسانيدى، و سعى و كوشش در راه نبوّت و ابلاغ آن نمودى، و نصيحت و خيرخواهى و راهنمائى فرمودى! پس خدايت تو را جزاى خير دهد !

در اين حال پيامبر گفت: آيا شما شهادت نمى‏دهيد كه معبودى غير از الله نيست، و اينكه محمّد بنده او و فرستاده اوست، و اينكه بهشت او حقّ است وآتش او حقّ است، و اينكه مرگ حقّ است، و اينكه برانگيخته شدن مردگان پس از مرگ حقّ است، و اينكه ساعت بر پا شدن قيامت بدون شك آمدنى است و اينكه خداوند تمام كسانى را كه در ميان گورها خفته‏اند بر مى‏انگيزاند؟ !

گفتند، آرى! شهادت مى‏دهيم بدين مطالب. رسول خدا گفت: بارخدايا تو گواه باش! سپس گفت : اى مردم! خداوند صاحب اختيار و اراده من است، و من صاحب اختيار مؤمنين هستم، و من اولى هستم به مؤمنين از اولويّت آنهابه خودشان. پس

هر كس كه من مولاى او هستم، پس اين ـيعنى علىـ مولاى اوست. خداوندا! تو ولايت كسى را داشته باش كه او ولايت على را دارد، و دشمن كسى باش كه على را دشمن دارد.

و پس از آن گفت: اى مردم! من علمدارِ پيشرو شما هستم و شما به دنبال من بر من در حوض وارد مى‏شويد، حوضى كه وسعتش به قدر مساحت ما بين بُصراى شام و صَنعاء يمن است، در آن حوض به قدر ستارگان آسمان كاسه‏هاى خالى از نقره است، و چون شما به سوى من آئيد من از شما درباره ثقلين بازخواست و پرسش مى‏كنم، پس شما بنگريد ببينيد تا چگونه خلافت مرا در آن دو چيز ادا مى‏كنيد؟ ثقل بزرگتر كتاب خداست عزّوجلّ، كه سبب و واسطه‏اى است كه يك سوى آن به دست خداست، و سوى دگرش به دست شماست، پس بدان تمسّك كنيد، گمراه نشويد و در آن تبديل و تغيير به عمل نياوريد! و عترت من اهل‏بيت من ثَقَل ديگر است. حقّاً و تحقيقاً خداوند لطيف خبير مرا آگاه كرده است كه آن دو چيز منقضى نمى‏شوند و از بين نمى‏روند تا در حوض كوثر بر من وارد شوند.»

آنگاه سمهودى راوى اين روايت از طبرانى گويد:از اين طريق روايت ضياء در «مختارة» و ابونُعَيْم در «حِلْيَة» و غيره از حديث زيدبن حسن انماطى، از معروف بن خرّبوذ از ابوطفيل از حُذيفَة به تنهائى روايت كرده‏اند.]

و از افاده علاّمه سمهودى در «جواهر العِقْدَين» و محمّد بن يوسف شامى در كتاب «سُبُل الْهُدَى و الرّشَاد» معروف به «سيره شاميّة» و ابن حَجَر مكّى در «صَواعِق مُحرقه» و فَخْر جَهْرُمى در «براهين قاطعه» و نورالدين حَلَبى در كتاب «إنسانُ العيون» معروف به «سيره حلبيّه» و احمد بن فضل بن محمّد با كثير در «وسيلة المآل» و محمودبن محمّد قادرى در «صِراطِ سوِىّ» و مِرْزا محمّد بَدَخْشانى در «مِفتاح النّجَا» و «نُزُلُ الأبرار» و محمّد صدر عالم در «مَعارج العُلى» و احمد بن عبدالقادر عِجْلى در «ذخيرة المآل» و مولوى ولىّ‏الله لكهنوى در «مرآة المؤمنين» نيز

واضح و لايح است كه طبرانى اين روايت را اخراج نموده كما ستطّلع عليه فيما بعد انشاءالله تعالى. [481]

و نيز مِرزا محمّد بدخشانى در «مفتاح النّجا» گفته است: حَاكِم از زيد بن ارقم، و طبرانى در «معجم كبير» از زيدبن ارقم و زيدبن ثابت تخريج روايت كرده‏اند كه:

79ـ قَالَ رَسُولُ اللهِ‏صلى الله عليه وآله: إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ مِنْ بَعْدِى: كتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتى أهْلَ‏بَيْتِى، وَ إنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [482]

ابن بطريق در كتاب «عمده» با سند متّصل خود از وليد بن صالح از زيدبن ارقم روايت مفصّل غدير و خطبه مزبور را با عباراتى ديگر كه در مفاد و معنى شبيه روايت طبرانى هستند، آورده است و درباره خصوص توصيه به ثقلين بدين عبارت از رسول خداصلى الله عليه وآله‏نقل مى‏كند كه:

80ـ ألَا وَ إنّى فَرَطُكُمْ وَ إنّكُمْ تَبَعَى تُوشِكُونَ أنْ تَرِدُوا عَلَىّ الْحَوْضَ، وَ أسْألُكُمْ حِينَ تَلْقَوْنّى عَنْ ثَقَلَىّ كَيْفَ خَلَفْتُمُونّى فِيهمَا؟! فَأعْضَلَ عَلَيْنَا مَا ندْرِى مَا الثّقَلَانِ؟ حَتّى قَامَ رَجُلٌ مِنَ الْمُهَاجِرينَ فَقَالَ : بِأبِى أنْتَ وَ اُمّى يَا نَبِىّ اللهِ مَا الثّقَلَانِ؟!

قَالَ: الأكْبَرُ مِنْهُمَا كِتَابُ‏اللهِ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَداللهِ تَعَالَى وَ طَرَفٌ بِأيْدِيكُمْ، فَتَمَسّكُوا بِهِ وَ لَا تَزِلّوا وَ لَا تَضِلّوا؛ وَ الأصْغَرُ مِنْهُمَا عِتْرَتِى ـ الخطبة [483] ، [484]

شيخ احمد بن عبد القادر عُجَيْلى شافعى در كتاب خود «ذخيره المآل فى شرح عقد جواهر اللآل» نيز شبيه همين مضمون ابن بطريق را از زيدبن ارقم آورده‏است.

و جلال‏الدّين سيوطى در «جامع الصغير» از «مسند» أحمدحنبل، و «صحيح» مسلم، و «مسند» عبد بن حم��د بدين عبارت آورده:

81ـ أمّا بَعْدُ، ألَا أيّهَا النّاسُ! فَإنّمَا أنَا بَشَرٌ يُوشِكُ أنْ يَأْتِىَ رَسُولُ رَبّى فَاُجِيبَ، وَ أنَا تارِكٌ فِيكُمْ ثَقَلَيْنِ، أوّلُهُمَا كِتَابُ اللهِ فِيهِ الْهُدَى وَ النّورُ، مَنِ اسْتَمْسَكَ وَ أخَذَ بِهِ كَانَ عَلَى الْهُدَى، وَ مَنْ أخْطَأهُ ضَلّ، فَخُذُوا بِكِتَابِ‏اللهِ تَعَالَى وَاسْتَمْسِكُوا بِهِ؛ وَ أهْلُ بَيْتِى . اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ‏بَيْتِى! اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ بَيْتِى. آنگاه سيوطى گفته است: اين روايت صحيح است. [485]

و ابن حجر هيتَمى در «الصواعق المحرقة» نيز روايت ديگرى از زيدبن أرقم دارد و گويد: روايةٌ صحيحةٌ:

82ـ كَأنّى قَدْ دُعِيتُ فَأجَبْتُ، إنّى قَدْ ترَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: أحَدُهُمَا آكَدُ مِنَ الآخَرِ: كِتَابَ اللهِ عَزّوَجَلّ، وَ عِتْرَتِى، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخَلُفُونّى فِيهِمَا؟! فَإنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا

عَلَىّ الْحَوْضَ. [486] و در روايت دگرى است: وَ إنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، سَألْتُ رَبّى ذلِكَ لَهُمَا فَلاتَقَدّمُوهُمَا فَتَهْلِكُوا، وَ لَا تَقْصُرُوا عَنْهُمَا فَتَهْلِكُوا، وَ لَا تُعَلّمُوهُمْ فَإنّهُمْ أعْلَمُ مِنْكُمْ! [487]

آنگاه گويد: براى اين حديث طرق كثيرى است، زيرا كه از بيست و اندى از اصحاب رسول اللّه روايت شده است. و سپس گويد: در اين احاديث بالأخص گفتار رسول خدا كه مى‏فرمايد: اُنْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؛ وَ اُوصِيكُمْ بِعِتْرَتِى خَيْرَاً؛ وَ اُذَكّرُكُمُ اللهَ فِى أهْلِ‏بَيْتِى! «بنگريد تا چگونه حقّ مرا در آن دو خليفه حفظ مى‏كنيد؟! و من شما را درباره عترتم وصيّت مى‏كنم به خوبى؛ و من خدا را راجع به اهل بيتم به ياد شما مى‏آورم» تأكيد شديد بر مودّت آنها، و مزيد احسان به آنها، و احترامشان، و اكرامشان، و تأديه حقوق واجبه و مستحبّه راجع به آنها استفاده مى‏شود. چگونه اين طور نباشد در صورتى كه ايشان از جهت فخر و حسب و نسب شريف‏ترين بيتى هستند كه در روى زمين مى‏باشند .

و از گفتار رسول‏الله كه مى‏فرمايد: لاتَقَدّمُوهُمَا فَتَهْلِكُوا، وَ لَا تَقْصُرُوا عَنْهُمَا فَتَهْلِكُوا وَ لَاتُعَلّمُوهُمْ فَإنّهُمْ أعْلَمُ مِنْكُمْ! «از ايشان پيشى و سبقت نگيريد كه هلاك مى‏شويد، و به سستى و كوتاهى نيز نگرائيد كه هلاك مى‏شويد، و به آنان چيزى را نياموزيد زيرا كه آنها از شما داناترند!» استفاده مى‏شود كه هر كدام از اهل بيت كه اهليّت وصول به مراتب عاليه و وظائف دينيّه را داشته باشد بر غير او مقدّم است. [488]

[441] [442] [443] [444] [445] [446] [447] [448] [449] [450] [451] [452] [453] [454] [455] [456] [457] [458] [459] [460] [461]

[462] در «بحارالانوار» طبع كمپانى ج 7، ص 31 اين روايت را تا اينجا از سيوطى از طبرانى آورده است.

[463] كنزالعمّال» ج‏1، ص 168 حديث شماره.958

[464] مستدرك»، ج‏3، ص 109 و در پايان، حاكم گويد: اين حديث بنا بر شرط شيخين (بخارى و مسلم) صحيح است، و آن را تخريج ننموده‏اند.

[465] مستدرك» ج‏3، ص 110 و گويد: حديث بريده اسلمى صحيح است بر شرط شيخين.

[466] تا اينجا را قندوزى در «ينابيع المودّة» ص 37 با لفظ طريق اوّل از «صحيح» مسلم بنا به نقل از كتاب ابومحمّد عبدالعزيز الأخضر در «معالم العترة النبويّة» آورده‏است.

[467] مناقب» خوارزمى، طبع سنگى ص 13 و طبع نجف حروفى ص 93 و «عبقات» ج 1، ص 399 در ترجمه احوال خوارزمى، و «ينابيع المودّة» ص 32 از خوارزمى و «غايةالمرام» ص 232 شماره 60 از خاصّه، و ابوالفداء ابن‏كثير دمشقى در كتاب «البداية و النهاية» ج 5، ص 209 بدون عبارت أحدهما اكبر من الآخر آورده است و نسائى در «خصائص» مولانا اميرالمؤمنين‏عليه السلام ص 21 با عبارت تاركٌ بجاى تركت آورده است.

[468] عبقات»، ج‏1 ص 310 و ص 311 و «ذخائر العقبى» ص 16 با عبارت أعظم من الآخر از ترمذى و «صواعق محرقه» ص.89

[469] عبقات» ج 1، ص.311

[470] عبقات» ج 1، ص 311 و «غاية المرام» ص 215 حديث 30 از عامّه با روايت حمّوئى در «فرائدالسمطين».

[471] آخر همين كتاب ص 438 و ص.439

[472] نظم دررالسمطين» طبع نجف ص.231

[473] سنن» بيهقى، ج 10، ص 113 و ص 114 و در پايان گويد: مسلم در «صحيح» خود از حديث ابوحيّان تيمى تخريج كرده است.

[474] الصّواعق المحرقة» ص.136

[475] نظم دررالسمطين» ص 233 و ص 234 و در عبارت كتاب ناصرهما الى و خاذلهما الى وارد است كه ما به عبارت ناصرهما لى و خاذلهما لى تصحيح نموديم و در «ينابيع المودّة» ص 37 اين روايت را از زرندى در «نظم دررالسمطين» نقل مى‏كند بدون لفظ او كما قال رسول‏الله؛ و با لفظ لى به جاى الى در چهار موضع و سپس گويد: در اين باب بيشتر از سى نفر از اصحاب، راوى روايتند، و ابن عقده در كتاب «موالاة» اين حديث را تخريج كرده است و سيّدبن طاوس در «طرائف» ص 117 حديث 179 با مختصر اختلافى در عبارت از ابن مغازلى آورده‏است و در پايانش اين عبارت را اضافه نموده است: ألا و انّه لن تهلك امّة قبلكم حتّى تدين بأهوائها، و تظاهر على نبيّها، و تقتل من يأمر بالقسط فيها. و در «بحارالانوار» طبع حروفى ج 23، ص 109 و ص 110 از «طرائف» حكايت نموده است.

[476] عبقات»، ج 2، ص 744 در ترجمه احوال ميرزا محمد بدخشى.

[477] فرائدالسّمطين»، ج 2، ص 250 باب 48 حديث.5020

[478] غاية المرام» ص 214 حديث 21 از عامّه. سيّد هاشم بحرانى در اينجا به شماره حديث 22، از عامّه، حديث ديگرى از ابن مغازلى روايت مى‏كند كه او با اسنادش به على بن ابى ربيعة آورده است كه او مى‏گويد: من زيد بن ارقم را ديدم در حالى كه مى‏خواست بر مختار وارد شود و به او گفتم: ازتو چيزى به من رسيده است. گفت: آن چه چيز است؟! گفتم: تو از رسول خداصلى الله عليه وآله شنيدى كه فرمود: انّى قد تركت فيكم الثقلين: كتاب الله و عترتى أهل‏بيتى؟! قال: اللّهم نَعَم! و در «غايةالمرام» ص 211 ديث اوّل از عامّه از عبدالله بن احمد بن حنبل با سند خود از على بن ربيعه روايت مى‏كند كه به زيدبن ارقم در وقت دخول و يا خروجش از نزد مختار برخورد كردم و گفتم: تو شنيدى كه رسول‏خداصلى الله عليه وآله مى‏گفت: انّى تارك فيكم الثقلين؟! قال: نَعَم. و در «ينابيع المودّة» ص 32 از «زيادات مسند» عبدالله احمدحنبل آورده است. و اين روايت را سيدبن طاوس در «طرائف» ص 114 از احمد بن حنبل در مسندش از اسرائيل بن عثمان بن مغيرة بن ربيعه آورده است. و در ص 16 از «طرائف» از علىّ بن ربيعه آورده است و ايضاً در «بحار الانوار» طبع حروفى ج 23، ص 109آورده است.

[479] عبقات» ج 1، ص 279 در ضمن ترجمه احوال طبرانى و ايضاً در «عبقات» ج 1، ص 402 اين حديث را از حذيفة بن اسيد، ابن عساكر دمشقى روايت نموده است و در پايان آن ابن‏عساكر گويد: اين حديث شريف را از زيدبن ارقم روايت نموده است.

[480] ابن صبّاغ مالكى در «الفصول المهمّة» طبع سنگى ص 24 و طبع حروفى ص 22 گويد: ترمذى از زيدبن ارقم روايت كرده است كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: من كنت مولاه فعلىّ مولاه. ترمذى همين لفظ را آورده و چيزى بر آن نيفزوده است و امّا زُهرى روز و زمان و مكان را هم آورده است، او روايت را اين‏طور آورده‏است كه: لمّا حجّ رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله حجّةالوداع و عاد قاصداً الى المدينة قام بغدير خم و هو ماء بين مكة و المدينة و ذلك فى‏اليوم الثامن عشر من ذى‏الحجّةالحرام وقت الهاجرة فقال: ايّها الناس انى مسئول و انتم مسئولون، هل بلّغت؟ قالوا: نشهد أنك قد بلّغت و نصحتَ. قال: و انا اشهد انى قد بلّغت و نصحت. ثم قال: ايّها الناس اليس تشهدون أن لا اله الاّ الله و أنىّ رسول الله؟ قالوا: نشهد ان لا اله الا الله و انّك رسول‏الله. قال: و انا اشهد مثل ما شهدتم. ثم قال: أيّها الناس قد خلّفت فيكم ما ان تمسّكتم به لن تضلّوا بعدى: كتاب الله و أهل‏بيتى، ألا و انّ اللطيف أخبرنى أنّهما لم‏يفترقا حتّى يردا عَلَىّ الحوض، حوضى ما بين بُصرَى و صنعاء عدد آنيته عدد النّجوم، انّ‏الله مسائلكم كيف خلفتمونى فى كتابه و أهل‏بيتى. ثم قال: أيهاالناس من أولى الناس بالمؤمنين؟ قالوا: الله و رسوله اعلم. قال: انّ أولى الناس بالمؤمنين اهل‏بيتى (قال ذلك ثلاث مرّات) ثمّ قال فى الرّابعة و أخذ بيد علىّ: اللهم من كنت مولاه فعلىّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه (يقولها ثلاث مرّات) ألا فليبلّغ الشاهد الغائب. و اين متن روايت را على بن عيسى إرْبلى در «كشف الغمّة» ص 16 از زُهرى روايت نموده است.

[481] عبقات» ج 1، ص 279 و ص 280 در ترجمه احوال طبرانى.

[482]عبقات» ج 1، ص.280 و اين عبارت را بدون كلمه من بعدى سيد هاشم‏بحرانى در «غايةالمرام» ص 213 حديث 16 از صاحب «العمدة» كه همان ابن بطريق است آورده است و گويد: صاحب «العمدة» با سند خود از طريق مخالفين اين روايت را از زيدبن ارقم آورده است و اين به خوبى مى‏رساند كه ابن بطريق شيعه بوده است.

[483] عبقات» ج 1، ص 340 و ص 341 در ترجمه احوال ابن مغازلى آورده است كه: و نيز ابن مغازلى در كتاب «المناقب» على ما نقل عنه العلاّمة ابن بطريق طاب ثراه فى كتابه الموسوم بالعمدة گفته: أخبرنا تا آخر خطبه كه بسيار طويل و شامل نكاتى دقيق است. و از اين تعبير صاحب «عبقات» از وى به طاب ثراه استفاده تشيّع و جلالت ايمان او مى‏شود.

[484] اين روايت ابن‏مغازلى است كه در «مناقب» ص 16 تا ص 18 شماره 23 با سند متّصل خود از وليدبن صالح از امرأة زيد بن ارقم آورده است و در دنبال عبارات فوق، رسول خدا مى‏فرمايد: من استقبل قبلتى و أجاب دعوتى! فلاتقتلوهم و لاتقهروهم و لاتقصروا عنهم فانّى سألت لهم اللّطيف الخبير فأعطانى، ناصرهما لى ناصر، و خاذلهما لى خاذل، و وليّهما لى ولىّ و عدوّهما لى عدوّ. ألا و إنها لم‏تهلك اُمّةٌ قبلكم حتّى تتديّن بأهوائها و تظاهر على نبوّتها، و تقتل من قام بالقسط، ثم أخذ بيد على‏بن ابيطالب‏عليه السلام فرفعها ثم قال: من كنت مولاه فهذا مولاه، و من كنت وليّه فهذا وليّه، اللّهم وال من والاه، و عاد من عاداه. اين جمله را رسول‏خداصلى الله عليه وآله سه مرتبه تكرار فرمود. اين پايان خطبه بود. در نسخه مطبوعه «مناقب» و در «ينابيع المودّة» ص 22 از ابن‏مغازلى از ابن‏امرأة زيدبن ارقم آورده است. ابن مغازلى روايت را از امرأة زيدبن ارقم مى‏آورد و در تعليقه آن گويد: در «بحار» نقلاً از «عمده» ابن بطريق (ص 51) ابن امرأة زيدبن ارقم و هكذا أخرجه فى «الغدير» 7/37 عن «العمدة» ـ انتهى. و امّا در نسخه مطبوعه «عبقات» در اصفهان كه ما از آن نقل كرديم از ابن امرأة زيدبن ارقم وارد است كه علّامه ميرحامد حسين آن را ظاهراً به زيدبن ارقم تصحيح فرموده است.

[485] الجامع الصّغير فى‏أحاديث البشير النّذير» طبع چهارم، ج 1، ص.64

[486] «الصواعق المحرقة» ص.136

[487] «الصواعق المحرقة» ص.136

[488] الصواعق المحرقة» ص.136

حديث ثقلين به روايت زيدبن أرقم