مرحوم مجلسي رضوان الله عليه در «بحار الانوار» روايت كرده است كه:
رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّي اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ أَنَّهُ وَقَفَ عَلَي قَلِيبِ بَدْرٍ، فَقَالَ لِلْمُشْرِكِينَ الَّذِينَ قُتِلُوا يَوْمَئِذٍ وَ قَدْ أُلْقُوا فِي الْقَلِيبِ: لَقَدْ كُنْتُمْ جِيرَانَ سُوٓءٍ لِرَسُولِ اللَهِ صَلَّي اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ، أَخْرَجْتُمُوهُ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ طَرَدْتُمُوهُ، ثُمَّ اجْتَمَعْتُمْ عَلَيْهِ فَحَارَبْتُمُوهُ، فَقَدْ وَجَدْتُ مَا وَعَدَنِي رَبِّي حَقًّا.
فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: يَا رَسُولَ اللَهِ: مَا خِطَابُكَ لِهَامٍ قَدْ صَدِيَتْ؟!
فَقَالَ لَهُ: مَهْ يَابْنَ الْخَطَّابِ! فَوَاللَهِ مَا أَنْتَ بِأَسْمَعَ مِنْهُمْ، وَ مَا
ص 213
بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ أَنْ تَأْخُذَهُمُ الْمَلَائِكَةُ بِمَقَامِعِ الْحَدِيدِ إلَّا أَنْ أُعْرِضَ بِوَجْهِي هَكَذَا عَنْهُمْ. [169]
«از رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم روايت شده است كه: در جنگ بدر چون مشركين مغلوب و كشته شدند و كشتگان را در چاه بدر انداختند، حضرت بر دهانۀ چاه ايستاده و به كشتگان خطاب كردند: شما چه بد همسايگان و همجواراني براي رسول خدا بوديد؛ او را از منزلش كه در مكّه بود خارج كرديد و طرد نموديد، و سپس همه با هم اجتماع نموده و با او محاربه و جنگ نموديد؛ پس حقّاً آنچه را كه خدا به من وعده داده است ديدم كه حقّ است.
عمر گفت: اي رسول خدا! خطاب شما با سرهائي كه روح از
ص 214
آنها رفته است چه فائده دارد؟!
حضرت فرمودند: ساكت شو، اي پسر خطّاب! سوگند بخدا كه تو از آنها شنواتر نيستي! و بين آنها و ملائكه‌اي كه با گرزهاي آهنين آنها را بگيرند هيچ فاصله‌اي نيست، مگر آنكه من صورت خود را اينطور از آنها برگردانم.»
و از أميرالمؤمنين عليه السّلام روايت شده است كه: چون آن حضرت از قتال اهل جَمَل در بصره فارغ شد، سوار شد و در ميان صفوف حركت ميكرد و آنها را مي‌شكافت تا آنكه رسيد به كَعب بن سورۀ. (كعب قاضي بصره بود، و اين ولايت را به او عمر بن خطّاب داده بود. كعب در ميان اهل بصره در زمان عمر و عثمان به قضاوت باقي بود؛ چون فتنۀ اهل جمل در بصره عليه أميرالمؤمنين عليه‌السّلام برپا شد، كعب قرآني بر گردن خود حمايل نمود و با تمام فرزندان و اهل خود براي جنگ با آن حضرت خارج شد؛ و همگي آنها كشته شدند.)
چون حضرت بر جنازۀ كعب عبور فرمود و او در ميان كشتگان افتاده بود، حضرت در آنجا درنگ كرد و فرمود: كعب را بنشانيد، كعب را بين دو مرد نشاندند.
حضرت فرمود: اي كعب بن سوره! قَدْ وَجَدْتَ مَا وَعَدَنِي رَبِّي حَقًّا، فَهَلْ وَجَدْتَ مَا وَعَدَكَ رَبُّكَ حَقًّا؟ «آنچه را كه پروردگار من به من وعده داد، يافتم كه تمامش حقّ بود، آيا تو هم وعيدهاي پروردگارت را به حقّ يافتي؟» و سپس فرمود: كعب را بخوابانيد.
ص 215
و كمي حضرت حركت كرد تا رسيد به طَلحَة بن عبدالله كه آنهم در ميان كشتگان افتاده بود، حضرت فرمود: او را بنشانيد، نشاندند و همان خطاب را عيناً به طلحه فرمود، و سپس فرمود طلحه را بخوابانيد.
يكي از اصحاب بدان حضرت گفت: اي أميرالمؤمنين در گفتار شما با اين دو مرد كشته ـ كه كلامي را نمي‌شنوند ـ چه فائده‌اي بود؟
حضرت فرمود: اي مرد! سوگند به خدا آنها كلام مرا شنيدند، همانطوريكه اهل قَليب (چاه بدر) كلام رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم را شنيدند. [170]
و به همين دليل در روايات شيعه و سنّي زيارت اهل قبور به الفاظ: السَّلَامُ عَلَيْكَ و السَّلَامُ عَلَيْكُمْ و السَّلَامُ عَلَي أَهْلِ لَا إلَهَ إلَّا اللَهُ وارد است.
و از جملۀ ادلّه بر زندگي در برزخ قول رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم است:
الْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ، أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّيرَانِ. [171]
«قبر باغي است از باغهاي بهشت يا گودالي است از گودال‌هاي
ص 216
آتش.»
و عين مضمون اين حديث از حضرت سيّد السّاجدين عليه‌السّلام نيز روايت شده است. [172]
گرچه انسان پس از مرگ به آن بهشت قيامتي يا دوزخ قيامتي نرسيده است، وليكن مثال و نمونه‌اي از آنها كه همان باغي از باغهاي جنان، و يا حفره‌اي از حفرات نيران است بر او ظاهر خواهد شد.
دليل ديگر بر حيات برزخي، قول رسول خداست كه فرمود: مَنْ مَاتَ فَقَدْ قَامَتْ قِيَامَتُهُ. [173] «هر كس بميرد قيامت او بر پا شده است.»
و دليل ديگر قول رسول خداست صلّي الله عليه وآله وسلّم:
إنَّ أَوْلِيَآءَ اللَهِ لَا يَمُوتُونَ، وَلَكِنْ يُنْقَلُونَ مِنْ دَارٍ إلَي دَارٍ.
«اولياي خدا نمي‌ميرند، وليكن از خانه‌اي به خانۀ دگر انتقال مي‌يابند.»
و تمام اين وجوه را امام فخر رازي در تفسير خود، در ذيل تفسير همين آيۀ مباركه در سورۀ آل عمران: بَلْ أَحْيَآءٌ عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ (آيات 170 تا 172 ) بيان ميكند.
و نيز شيخ طبرسي در تفسير «مجمع البيان» در ذيل اين آيه فرموده است:
از رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم روايت شده است كه:
ص 217
چون جعفر بن أبي‌طالب در جنگ موته شهيد شد، رسول خدا فرمود: من جعفر را ديدم كه با دو بال با فرشتگان الهي در بهشت در پرواز بود.
اگر به مجرّد مردن، روح برزخي و صورت برزخي هم از بين برود، پس دو بال داشتن و طيران با ملائكه در بهشت معني ندارد.
علاوه بر آنچه ذكر شد، إن‌شاءالله تعالي باز هم در مباحث آتيه، آيات و رواياتي كه دلالت بر ثواب و عذاب برزخي دارد مي‌آوريم تا هيچ جاي شبهه‌اي به جاي نماند.
شيخ طبرسي در «احتجاج» ضمن حديث طويلي كه يكي از زَنادِقۀ روزگار سؤالاتي از حضرت صادق عليه السّلام ميكند آورده است كه: آن زنديق به حضرت گفت:
به من بگو: نور چراغ در وقتي كه خاموش گردد كجا ميرود؟
حضرت فرمود: نورش ميرود و ديگر بر نمي‌گردد.
زنديق گفت: اگر اين حرف را قبول داري، پس چرا دربارۀ انسان انكار ميكني؟ چون انسان هم همينطور است؛ هنگاميكه بميرد و روحش از بدن مفارقت نمايد، ديگر ابداً به بدن بازگشت نمي‌نمايد؛ همچنانكه نور چراغ در وقت خاموشي باز نمي‌گردد!
حضرت فرمود: در اين قياس دچار اشتباه شده‌اي؛ چون آتش در اجسام مختفي است، ولي خود اجسام مانند سنگ و آهن به‌وجود خود قيام دارد، وقتيكه يكي از اينها به ديگري زده شود از بين آن دو، آتشي ساطع ميگردد و از آن آتش براي روشن شدن چراغ
ص 218
اقتباس ميشود كه آن چراغ داراي نور است، پس آتش در ذات اجسام ثابت است ولي نور موجودي است توليد شده، و از بين رونده است.
امّا روح چنين نيست؛ روح موجودي است لطيف كه در قالب و لباس موجودي كثيف و ثقيل درآمده است؛ و اين حكم چراغي را كه تو ذكر كردي ندارد.
آن پروردگاري كه جنين را در رَحم مادر از آبي صاف مي‌آفريند و در اين آب اجزاء مختلفي را همچون عروق و اعصاب و دندان و مو و استخوان و غيرها تركيب ميكند، او اين انسان را بعد از مرگ زنده و بعد از فناء بازگشت ميدهد.
زنديق گفت: پس جاي استقرار روح بعد از مردن كجاست؟
حضرت فرمود: در باطن زمين، كه منظور همان ملكوت زمين است، تا يَوم الوَقتِ المَعلوم كه روز بازپسين است.
زنديق گفت: كسي را كه بر دار بياويزند و بكشند و بر دار بماند، روحش كجاست؟
حضرت فرمود: در دست آن فرشتۀ قبض روحي كه روح او را ميگيرد تا به باطن زمين كه همان ملكوت است برساند...
زنديق گفت: آيا روح هم مانند بدن، پس از آنكه از قالب بدن بيرون آيد متلاشي ميگردد يا آنكه او باقيست؟
حضرت فرمود: روح باقيست تا روزي كه در صور دميده شود؛ در آن هنگام تمام اشياء باطل ميگردند و هيچ حسّ و محسوسي باقي نخواهد ماند، و سپس تمام موجودات بازگشت ميكنند همانطور كه
ص 219
خداي مدبّرِ آنها، از اوّل، وجودشان را آفريد و اين مدّت چهارصد سال به طول مي‌انجامد و اين مدّت بين نفخ صور اوّل و نفخ صور دوّم خواهد بود.[174]
در كتاب «أمالي» شيخ طوسي، با إسناد خود از شيخ أبو عبدالله حسين بن أبي عبدالله غضائري از شيخ صدوق، و نيز مرحوم صدوق در كتاب «علل الشّرآئع» از أبوالحسن بن إبراهيم الهَمْدانيّ از جعفر بن يوسف الازْديّ از عليّ بن نوح حنّاط از عَمْرو بن يَسَع از عبدالله بن سنان از حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام روايت كرده‌اند كه: به خدمت رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم آمده و گفتند كه: سَعْد ابن مُعاذ رحلت نموده است.
رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم با جماعتي از اصحاب بطرف منزل سعد حركت كردند، و در حاليكه تكيه به در داده بودند امر نمودند تا سعد را غسل دهند، و غسل به پايان رسيد.
و سپس سعد را حنوط نموده و كفن كرده و حمل نمودند بسوي قبرستان بقيع، در حاليكه رسول خدا بدون كفش، پاي برهنه و بدون ردا بدنبال جنازه تشييع مينمود، و گاهي طرف راست تابوت را مي‌گرفت و گاهي جانب چپ را تا آنكه جنازۀ سعد را كنار قبر پائين آوردند.
رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم خود در قبر پائين رفت و
ص 220
براي سعد، لَحْد معيّن كرد و او را در لَحْد گذارد و خشت‌ها را يكي پهلوي ديگري مي‌چيد و ميفرمود: به من سنگ بدهيد، به من خاك مرطوب بدهيد، و با آن خاكها خُلل و فُرج ميان خشت‌ها را مسدود مينمود.
رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم چون از قبر فارغ شد و خاك بر روي آن انباشت و روي قبر را تسويه نمود فرمود:
إنِّي لَاعْلَمُ أَنَّهُ سَيَبْلَي وَ يَصِلُ الْبِلَي إلَيْهِ، وَلَكِنَّ اللَهَ يُحِبُّ عَبْدًا إذَا عَمِلَ عَمَلاً أَحْكَمَهُ.
«حقّاً من مي‌دانم كه بزودي خواهد پوسيد و كهنگي و اندراس به اين قبر خواهد رسيد، وليكن پروردگار دوست دارد كه بنده كاري را كه انجام ميدهد، در آن محكم كاري كند و مُتْقَن و استوار نمايد.»
چون از تسويۀ قبر فارغ شده و خاك بروي آن ريختند، مادر سَعد گفت: گوارا باد بر تو اي سعد در اين بهشتي كه داخل ميشوي!
رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم فرمود: اي مادر سعد! بطور جزم بر خدا حكمي نكن؛ اينك سعد را فشار قبر گرفت!
رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم بعد از فراغ از امر سعد مراجعت كردند و مردم نيز مراجعت نمودند و عرض كردند: اي رسول خدا! ما امروز از شما اموري را مشاهده كرديم كه دربارۀ سعد انجام دادي كه تا به حال دربارۀ هيچ كس چنين نديده‌ايم كه انجام داده باشي؛ شما به دنبال جنازۀ سعد بدون ردا و كفش حركت كردي!
حضرت فرمود: چون ديدم كه فرشتگان سماوي بدون كفش و
ص 221
ردا تشييع جنازۀ سعد مي‌نمايند، من هم به آنها تأسّي كردم.
عرض كردند: شما گاهي جانب راست سرير را مي‌گرفتيد و گاهي جانب چپ را؟!
حضرت فرمود: دست من در دست جبرئيل بود، او از هر جا كه شروع ميكرد و مي‌گرفت من نيز مي‌گرفتم.
عرض كردند: شما خود امر به غسل سعد نموديد و خود بر جنازۀ او نماز گزارديد و خود براي او لَحْد قرار داديد و سپس فرموديد كه: فشار قبر، سعد را در بر گرفت!
حضرت فرمود: آري، چون سعد با اهل منزلش به سوء اخلاق رفتار ميكرد، اين فشار قبر اثر سوء خلق اوست. [175]
اين روايت را مرحوم صدوق در كتاب «أمالي» نيز آورده است.[176]
داستان عجيبي در همين دنيا اتّفاق افتاده از حضرت آية الله رئيسُ الملّة والدّين، شيخ الفقهاء و المجتهدين، مرحوم آخوند ملاّ محمّد مهدي نِراقي [177] أعلَی اللهُ تعالی مقامَهُ الشَّريف.
مرحوم نراقي، از علماي بزرگ و جامع علوم عقليّه و نقليّه و حائز مرتبۀ علم و عمل و عرفان الهي بوده، و در فقه و اصول و حكمت و رياضيّات و علوم غريبه و اخلاق و عرفان از علماي
ص 222
كم‌نظير اسلام است.
مرحوم نراقي جدّ مادريِ مادر بزرگِ ما يعني: پدرِ مادر مادر مادر مادر حقير است و فرزند ارجمندش حاج ملاّ أحمد نِراقي كه دائي ما ميشود، استاد مرحوم شيخ انصاري و از علماء برجسته و صاحب تصانيف عديده است.
شيخ انصاري از عتبات عاليات در هنگام تحصيل به ايران آمد و به اصفهان رفت و سپس به كاشان آمد و چهار سال تمام از محضر و درس آخوند ملاّ أحمد نراقي بهرمند شد و سپس به نجف اشرف معاودت نمود.
اين داستان در ميان علماء و طلاّب نجف اشرف مشهور است و در بين اقوام و ارحام مادري ما از مسلّميّات احوالات مرحوم نراقي محسوب ميگردد.
مرحوم نراقي در نجف اشرف سكونت داشته و در آنجا وفات ميكند، و مقبرۀ او نيز در نجف متّصل به صحن مطهّر است.
ايشان در همان ايّامِ اقامت در نجف، در ماه رمضاني كه بر او مي‌گذرد يك روز در منزلشان براي صرف افطار هيچ نداشتند، عيالش به او ميگويد: هيچ در منزل نيست، برو بيرون و چيزي تهيّه كن!
مرحوم نراقي در حاليكه حتّي يك فَلس پول سياه هم نداشته است، از منزل بيرون مي‌آيد و يكسره به سمت وادي السّلام نجف براي زيارت اهل قبور ميرود؛ در ميان قبرها قدري مي‌نشيند و فاتحه ميخواند تا اينكه آفتاب غروب ميكند و هوا كم كم رو به تاريكي
ص 223
ميرود.
در اينحال مي‌بيند عدّه‌اي از اعراب جنازه‌اي را آوردند و قبري براي او حفر نموده و جنازه را در ميان قبر گذاشتند، و رو كردند به من و گفتند: ما كاري داريم، عجله داريم، ميرويم به محلّ خود، شما بقيّۀ تجهيزات اين جنازه را انجام دهيد!
جنازه را گذاردند و رفتند.
مرحومِ نراقي ميگويد: من در ميان قبر رفتم كه كفن را باز نموده و صورت او را بروي خاك بگذارم، و بعد بروي او خشت نهاده و خاك بريزم و تسويه كنم؛ ناگهان ديدم دريچه‌ايست، از آن دريچه داخل شدم ديدم باغ بزرگي است، درخت‌هاي سرسبز سر به هم آورده و داراي ميوه‌هاي مختلف و متنوّع است.
از دَرِ اين باغ يك راهي است بسوي قصر مجلّلي كه در تمام اين راه از سنگ ريزه‌هاي متشكّل از جواهرات فرش شده است.
من بي‌اختيار وارد شدم و يكسره بسوي آن قصر رهسپار شدم، ديدم قصر با شكوهي است و خشت‌هاي آن از جواهرات قيمتي است؛ از پلّه بالا رفتم، در اطاقي بزرگ وارد شدم، ديدم شخصي در صدر اطاق نشسته و دور تا دور اين اطاق افرادي نشسته‌اند.
سلام كردم و نشستم، جواب سلام مرا دادند. بعد ديدم افرادي كه در اطراف اطاق نشسته‌اند از آن شخصي كه در صدر نشسته پيوسته احوالپرسي ميكنند و از حالات اقوام و بستگان خودشان سؤال ميكنند و او پاسخ ميدهد.
ص 224
و آن مرد مبتهج و مسرور به يكايك از سؤالات جواب ميگويد. قدري كه گذشت ناگهان ديدم كه ماري از در وارد شد و يكسره بسمت آن مرد رفت و نيشي زد و برگشت و از اطاق خارج شد.
آن مرد از درد نيش مار، صورتش متغيّر شد و قدري به هم برآمد، و كم كم حالش عادّي و بصورت اوّليّه برگشت.
سپس باز شروع كردند با يكديگر سخن گفتن و احوالپرسي نمودن و از گزارشات دنيا از آن مرد پرسيدن.
ساعتي گذشت ديدم براي مرتبۀ ديگر، آن مار از در وارد شد و به همان منوال پيشين او را نيش زد و برگشت.
آن مرد حالش مضطرب و رنگ چهره‌اش دگرگون شد و سپس به‌حالت عادّي برگشت.
من در اين حال سؤال كردم: آقا شما كيستيد؟ اينجا كجاست؟ اين قصر متعلّق به كيست؟ اين مار چيست؟ چرا شما را نيش ميزند؟
گفت: من همين مرده‌اي هستم كه هم اكنون شما در قبرگذارده‌ايد، و اين باغ بهشت برزخي من است كه خداوند به من عنايت نموده است، كه از دريچه‌اي كه از قبر من به عالم برزخ باز شده است پديد آمده است.
اين قصر مال من است، اين درختان با شكوه و اين جواهرات و اين مكان كه مشاهده مي‌كنيد بهشت برزخي من است، من آمده‌ام اينجا.
اين افرادي كه در اطاق گرد آمده‌اند ارحام من هستند كه قبل از
ص 225
من بدرود حيات گفته و اينك براي ديدن من آمده‌اند و از بازماندگان و ارحام و أقرباي خود در دنيا احوالپرسي نموده و جويا ميشوند، و من حالات آنان را براي اينان بازگو ميكنم.
گفتم اين مار چرا تو را ميزند؟
گفت: قضيّه از اين قرار است كه من مردي هستم مؤمن، اهل نماز و روزه و خمس و زكات، و هر چه فكر ميكنم از من كار خلافي كه مستحقّ چنين عقوبتي باشم سر نزده است، و اين باغ با اين خصوصيّات نتيجۀ برزخي همان اعمال صالحۀ من است؛ مگر آنكه يك روز در هواي گرم تابستان كه در ميان كوچه حركت ميكردم، ديدم صاحب دكّاني با يك مشتري خود گفتگو و منازعه دارند؛ من رفتم نزديك براي اصلاح امور آنها، ديدم صاحب دكّان مي‌گفت: سيصد دينار (شش شاهي) از تو طلب دارم و مشتري مي‌گفت: من پنج شاهي بدهكارم.
من به صاحب دكّان گفتم: تو از نيم شاهي بگذر، و به مشتري گفتم: تو هم از نيم شاهي رفعِ يد كن و به مقدار پنج شاهي و نيم بصاحب دكّان بده.
صاحب دكّان ساكت شد و چيزي نگفت؛ ولي چون حقّ با صاحب دكّان بوده و من به قدر نيم شاهي به قضاوت خود ـ كه صاحب دكّان راضي بر آن نبود ـ حقّ او را ضايع نمودم، به كيفر اين عمل خداوند عزّوجلّ اين مار را معيّن نموده كه هر يك ساعت مرا بدين منوال نيش زند، تا در نفخ صور دميده و خلائق براي حساب در
ص 226
محشر حاضر شوند، و به بركت شفاعت محمّد و آل محمّد عليهم السّلام نجات پيدا كنم.
چون اين را شنيدم برخاستم و گفتم: عيال من در خانه منتظر است، من بايد بروم و براي آنان افطاري ببرم. همان مردي كه در صدر نشسته بود برخاست و مرا تا در بدرقه كرد، از در كه خواستم بيرون آيم يك كيسۀ برنج به من داد، كيسۀ كوچكي بود، و گفت: اين برنج خوبي است، ببريد براي عيالاتتان.
من برنج را گرفته و خداحافظي كردم و آمدم بيرون باغ، از دريچه‌اي كه داخل شده بودم خارج شدم، ديدم داخل همان قبر هستم و مرده هم به روي زمين افتاده و دريچه‌اي نيست؛ از قبر بيرون آمدم و خشت‌ها را گذارده و خاك انباشتم و به صوب منزل رهسپار شدم و كيسۀ برنج را با خود آورده و طبخ نموديم.
و مدّتها گذشت و ما از آن برنج طبخ ميكرديم و تمام نمي‌شد، و هر وقت طبخ ميكرديم چنان بوي خوشي از آن متصاعد ميشد كه محلّه را خوشبو ميكرد. همسايه‌ها مي‌گفتند: اين برنج را از كجا خريده‌ايد؟
بالاخره بعد از مدّتها يك روز كه من در منزل نبودم، يك نفر به ميهماني آمده بود و چون عيال از آن برنج طبخ ميكند و آن را دَم‌ميكند، عطر آن فضاي خانه را فرا ميگيرد، ميهمان مي‌پرسد: اين برنج از كجاست كه از تمام اقسام برنج‌هاي عنبر بو خوشبوتر است؟
اهل منزل، مأخوذ به حيا شده و داستان را براي او تعريف
ص 227
ميكنند.
پس از اين بيان، آن مقداري از برنج كه مانده بود چون طبخ كردند ديگر برنج تمام ميشود.
آري اينها غذاهاي بهشتي است كه خداوند براي مقرّبان درگاه خود روزي ميفرمايد.
در قضيّۀ حضرت مريم عليها السّلام در قرآن كريم وارد است:
كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَـٰمَرْيَمُ أَنَّي' لَكِ هَـٰذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِاللَهِ إِنَّ اللَهَ يَرْزُقُ مَن يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ. [178]
حضرت مريم را براي عبادت به بيت المقدس آوردند و در تحت تكفّل حضرت زكريّا علي نبيّنا وآله و عليه السّلام به عبادت مي‌پرداخت، غذاي آنجا مرغ و خورش نبود؛ جوع يعني گرسنگي و صيام، غذاي آنجا بود، چون در تحت تعليم و تربيت روحاني قرار گرفته بود.
ليكن هر وقت حضرت زكريّا در محراب عبادت نزد حضرت مريم مي‌آمد، در نزد او از ميوه‌هاي بهشتي و روزيهاي معنوي مي‌يافت و مي‌گفت: اي مريم از كجا اين چنين روزي‌ها براي تو معيّن شده است؟
مريم در جواب مي‌گفت: اين غذاي ملكوتي است و از جانب خدا براي من مقدّر شده است، و خداوند به هركس كه اراده‌اش تعلّق
ص 228
گيرد از اين روزيهاي معنوي، بدون حساب ارزاني خواهد داشت. اگر كسي از محرّمات اجتناب كند و از مشتبهات بپرهيزد، از اينگونه روزيهاي با بركت نصيب او خواهد شد.
اگر كسي غذاي حرام بخورد، تا چهل روز دعايش مستجاب نمي‌گردد و قلبش سياه ميشود.
مجلسي رضوان الله عليه از كتاب «خرائج و جرائح» شيخ سعيد ابن هِبَة الله قُطب راوندي روايت كرده است: روزي بر أميرالمؤمنين عليه السّلام گذشت كه در خانه چيزي نداشتند، حضرت به فاطمه عليها سلام الله فرمود: آيا طعامي در منزل هست كه ما را بدان تغذيه نمائي؟ فاطمه گفت: نه.
أميرالمؤمنين از منزل بيرون آمد و يك دينار قرض كرد كه براي معيشت زندگي و اصلاح امور خود چيزي خريداري كند، در راه به مقداد بن أسود برخورد كرد و او را چنان يافت كه در عسرت بسر مي‌بَرد و عيالاتش همه گرسنه هستند.
أميرالمؤمنين عليه السّلام دينار را به او داد و سپس به مسجد رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم درآمد و نماز ظهر و عصر را با آن حضرت به جاي آورد.
پس از اتمام نماز عصر رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم دست أميرالمؤمنين را گرفته و با هم به خانۀ فاطمه عليها السّلام درآمدند، و ديدند كه فاطمه در مصلاّي خود به نماز مشغول است و در طرف پشت سرش يك كاسه مي‌جوشد و بخار از آن بالا ميرود.
ص 229
چون فاطمه عليها السّلام سخن رسول خدا را شنيد از جاي خود برخاست و بر آن حضرت سلام كرد ـ و فاطمه عزيزترين افراد در نزد رسول الله بود ـ و رسول خدا جواب سلام او را داد، و با دست خود بر سر فاطمه مي‌كشيد و سپس فرمود: اي فاطمه براي ما از غذائي كه آماده شده است بياور!
فاطمه سلام الله عليها كاسه را گرفت و در نزد پدرش رسول خدا گذارد.
حضرت فرمود: اي فاطمه! اين غذا از كجا براي تو آماده شده است؟ اين چنين غذائي كه من تا به حال هرگز به غذائي مانند رنگ اين غذا برخورد نكرده‌ام، و مانند بوي اين غذا از غذائي استشمام ننموده‌ام، و تا بحال پاكيزه‌تر و طيّب‌تر از اين غذا نخورده‌ام.
و سپس رسول خدا كف دست خود را بين دو كتف أميرالمؤمنين [179] عليه السّلام قرار داد و فرمود: اين به عنوان بدل و عوض از يك دينار تو است، خداوند به هر كسي كه اراده‌اش تعلّق گيرد روزي بي‌حساب عنايت خواهد نمود. [180]
ص 230
و نظير اين روايت را مجلسي از «تفسير عيّاشي» نيز روايت نموده است. [181]
و مجلسي در ذيل روايتي كه بيان نموديم ميگويد: زمخشري در تفسير «كشّاف» در ضمن بيان قصّۀ حضرت زكريّا و مريم گويد: از رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم روايت شده است كه:
در روزگاري كه قحطي فرا گرفته بود و رسول خدا گرسنه بود، فاطمه براي پدر خود دو گردۀ نان و قدري پارۀ گوشت به عنوان هديه آورد؛ و اين غذاي خودش بود كه نخورده و پدر را بر خود مقدّم داشت و ايثار نمود.
رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم آن طبق را بسوي فاطمه برگرداندند و بعد از آن گفتند: اي نور ديدۀ من بيا و بياور طبق را.
فاطمه سلام الله عليها سرپوش از طبق برداشت، ديد كه مملوّ است از نان و گوشت؛ او را بهت و حيرت در گرفت و دانست كه اين مائده از جانب خداي تعالي نازل شده است.
رسول خدا فرمود: اي فاطمه! اين غذا را از كجا آورده‌اي؟
فاطمه گفت: اين غذا از نزد خداست و خداوند هر كه را بخواهد بدون حساب روزي ميدهد.
رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم فرمود: حمد اختصاص
ص 231
به خداوندي دارد كه تو را شبيه سيّدۀ زنهاي بني‌إسرائيل قرار داد. رسول خدا، عليّ بن أبي‌طالب و حسن و حسين و جميع اهل بيت را فرا خواندند تا همه خوردند و سير شدند، و آن طعام همانطور بحال خود باقي بود و فاطمه آن را بين همسايگان خود تقسيم نمود.
آري، صورت ملكوتي گرسنگي و تشنگي در راه رضا و تقرّب خداوند عزّوجلّ، مائدۀ آسماني و ماء مَعين و خوشگوار است كه بدون شكّ به پيمايندۀ اين راه خواهد رسيد.
چنانكه مقرّم از «مَقتل خوارزمي» ج 2، ص 31؛ و «مَقتل عَوالم» ص 95 روايت كرده است كه چون حضرت عليّ أكبر سلام الله عليه در دفعۀ اوّل كه يكصد و بيست نفر را به هلاكت رسانيده بود، از ميدان مراجعت نمود، وَ قَدْ اشْتَدَّ بِهِ الْعَطَشُ فَرَجَعَ إلَي أَبِيهِ يَسْتَرِيحُ وَ يَذْكُرُ مَا أَجْهَدَهُ مِنَ الْعَطَشِ، فَبَكَي الْحُسَيْنُ وَ قَالَ: وَاغَوْثَاهُ! مَا أَسْرَعَ الْمُلْتَقَي بِجَدِّكَ فَيَسْقِيَكَ بِكَأْسِهِ شَرْبَةً لَا تَظْمَأُ بَعْدَهَا. وَ أَخَذَ لِسَانَهُ فَمَصَّهُ وَ دَفَعَ إلَيْهِ خَاتَمَهُ لِيَضَعَهُ فِي فِيهِ. [182]
«در حاليكه عطش بر او غالب شده بود نزد پدر آمد تا قدري استراحت كند و از گراني عطش براي پدر بيان كند، حضرت سيّدالشّهداء عليه السّلام گريست و گفت: واغوثاه! اي فرزند چقدر
ص 232
نزديك است كه به جدّت برسي و او ترا به كاسه‌اي از شربت بياشاماند كه ديگر پس از آن تشنه نگردي. و سپس زبان عليّ را در دهان خود گرفت و مكيد، و انگشتري خود را بدو داد تا در دهان خود گذارد.»
گويا عليّ أكبر هم براي آنكه پدرش بداند كه رسول الله او را سيراب نموده است، در دفعۀ دوّم كه جنگ كرد و بدنش پاره پاره شد:
نَادَي رَافِعًا صَوْتَهُ: عَلَيْكَ مِنِّي السَّلَامُ أَبَا عَبْدِاللَهِ! هَذَا جَدِّي قَدْ سَقَانِي بِكَأْسِهِ شَرْبَةً لَا أَظْمَأُ بَعْدَهَا، وَ هُوَ يَقُولُ: إنَّ لَكَ كَأْسًا مَذْخُورَةً.[183]
«با آهنگ بلند به صدا در آمد: سلام من بر تو اي أباعبدالله! اينك جدّ من رسول خدا مرا به كاسه‌اي از شربت سيراب نمود كه ديگر پس از آن هيچگاه تشنه نخواهم شد، و ميگويد: اي حسين يك كاسه‌اي براي تو ذخيره دارم تا بيائي و به تو بدهم.»
براي شهادت چنين مظهر قدس و تقوي جا دارد كه نالۀ پدرش بلند شود كه: عَلَي الدُّنْيَا بَعْدَكَ الْعَفَآءُ. چنانكه طبري با سند خود از حُمَيد بن مُسلم روايت ميكند كه:
سِمَاعُ أُذُنِي يَوْمَئِذٍ مِنَ الْحُسَيْنِ يَقُولُ: قَتَلَ اللَهُ قَوْمًا قَتَلُوكَ يَا بُنَيَّ! مَا أَجْرَأَهُمْ عَلَي الرَّحْمَنِ، وَ عَلَي انْتِهَاكِ حُرْمَةِ الرَّسُولِ! عَلَي الدُّنْيَا بَعْدَكَ الْعَفَآءُ.
قَالَ: وَ كَأَنِّي أَنْظُرُ إلَي امْرَأَةٍ خَرَجَتْ مُسْرِعَةً كَأَنَّهَا الشَّمْسُ
ص 233
الطَّالِعَةُ تُنَادِي: يَا أُخَيَّاهُ! وَ ابْنَ أُخَيَّاهُ!
قَالَ: فَسَأَلْتُ عَنْهَا، فَقِيلَ: هَذِهِ زَيْنَبُ ابْنَةُ فَاطِمَةَ ابْنَةِ رَسُولِ اللَهِ صَلَّي اللَهُ عَلَيْهِ [ وَ ءَالِهِ] وَ سَلَّمَ، فَجَآءَتْ حَتَّي أَكَبَّتْ عَلَيْهِ، فَجَآءَهَا الْحُسَيْنُ فَأَخَذَ بِيَدِهَا فَرَدَّهَا إلَي الْفُسْطَاطِ. [184]
حُمَيد بن مُسلم ميگويد: «گوش‌هاي من آن روز از حسين شنيد كه مي‌گفت: خدا بكشد جماعتي كه ترا كشتند اي فرزند من! چقدر جرأت و بي‌باكي آنها بر خدا، و بر هتك حرمت رسول خدا زياد است.
اي نور ديدۀ من! پس از تو خاك بر سر دنيا باد.
ميگويد: و مثل آنكه من نظاره ميكنم زني را كه به سرعت از خيمه خارج شد و مانند خورشيد تابان مي‌درخشيد و فرياد برمي‌داشت: اي واي برادرم! اي واي پسر برادرم!
ميگويد: من پرسيدم: اين زن كيست! گفتند: اين زينب دختر فاطمه دختر رسول خداست.
اين زن آمد و آمد تا خود را بروي عليّ أكبر انداخت، و پس از آن حسين آمد و دست او را گرفت و به خيام حرم برگردانيد.»
ص 237
أعوذُ بِاللَهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم
بِـسْـمِ اللَهِ الـرَّحْمَـنِ الـرَّحـيم
الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ و الصَّلَوةُ و السَّلامُ عَلَي سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرينَ
و لَعْنَةُ اللَهِ عَلَي أعْدآئِهِمْ أجْمَعينَ مِنَ الآنَ إلَي قيامِ يَوْمِ الدّينِ
و لا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إلاّ بِاللَهِ الْعَليِّ الْعَظيم [185]
قال اللهُ الحكيمُ في كتابِه الكريم:
يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِيدٌ * فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَ شَهِيقٌ * خَـٰلِدِينَ فِيهَا مَادَامَتِ السَّمَـاوَات وَ الارْضُ إِلَّا مَا شَآءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِمَا يُرِيدُ * وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خَـٰلِدِينَ فِيهَا مَادَامَتِ السَّمَـاوَات وَ الارْضُ إِلَّا مَا شَآءَ رَبُّكَ عَطَآءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ.
(آيات يكصد و پنجم تا يكصد و هشتم، از سورۀ هود: يازدهمين سوره از قرآن كريم)
«روزي ميرسد كه هيچ صاحب نفس و جانداري بدون اذن خدا
ص 238
نمي‌تواند تكلّم كند؛ و در آن روز مردم به دو گروه سعيد و شقيّ قسمت ميشوند.
امّا آن كسانيكه شقيّ و بد عاقبتند، آنان در آتش خواهند بود و زفير و شهيق آتش كه همان شعله‌هاي فروزان و لهيب و زبانه‌هاي افروختۀ آنست آنانرا فرا خواهد گرفت.[186]
آنان در ميان آتش تا هنگاميكه آسمان و زمين بر پاست جاودانه زيست خواهند نمود مگر اينكه پروردگار تو بخواهد؛ و حقّاً كه پروردگار تو به هر كاري كه اراده كند تواناست.
و امّا آن كسانيكه سعيد و پيروزند، آنان در بهشت خواهند بود و در آنجا تا هنگاميكه آسمان و زمين بر پاست مخلّد و جاويد خواهند بود مگر آنكه پروردگار تو بخواهد؛ و اين عطاي غير مقطوعي است كه به آنان خواهد رسيد.»
عليّ بن إبراهيم قمّي در تفسيرش گويد:
اين آيات راجع به برزخ است، قبل از بر پا شدن قيامت. خلود در آتش، خلود در آتش دنياست تا وقتيكه آسمانها و زمين هستند؛ و خلود در بهشت، يعني بهشت دنيوي كه ارواح مؤمنان بدانجا انتقال مي‌يابند و مراد از غير مقطوع بودن عطاي بهشتيان، آنستكه اين بهشت برزخي متّصل ميشود به بهشت قيامتي. و اين آيات ردّ كساني است كه عذاب قبر را منكرند، و عقاب و ثواب را در برزخ دنيا قبل از
ص 239
قيام قيامت قبول ندارند[187]..
و همانطور كه در كلام اين مرد بزرگ ظاهر است مراد از بهشت و جهنّم دنيوي، بهشت و جهنّم برزخي است؛ و چون عالم برزخ از تتمّۀ عالم دنياست و در آنجا از صورت و كمّ و كيف وجود دارد لذا از آن به دنيا نيز تعبير كنند.
و نيز عليّ بن إبراهيم قمّي در مقدّمۀ تفسيرش گويد: و امّا ردّ كسانيكه انكار ثواب و عقاب را مي‌نمايند، آياتي چند از قرآن كريم است:
يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ * فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَ شَهِيقٌ * خَـٰلِدِينَ فِيهَا مَادَامَتِ السَّمَـاوَات وَ الارْضُ.[188]
اين آيات دلالت دارد بر آنكه عذاب آنها مقرون به دوام آسمانها و زمين است، و اين راجع به برزخ دنياست چون وقتي قيامت برپا گردد آسمانها و زمين دگرگون ميشوند.
و ديگر، گفتار خداي تعالي: النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَ عَشِيًّا.[189]
چون غُدُوّ و عَشيّ، كه همان چاشتگاه و شبانگاه است كه مشركين را عرضه بر آتش ميدارند، در دار دنيا و عالم برزخ است؛ و
ص 240
امّا در قيامت، ديگر چاشتگاه و شبانگاهي وجود ندارد.
و ديگر، گفتار خداي تعالي: وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا. [190]
چون بُكْرَة و عشيّ ـ كه به معناي صبح و شب است و در آن هنگام روزي بهشتيان به آنها ميرسد ـ در عالم بهشت دنيا و برزخ است، كه ارواح مؤمنين بدانجا منتقل ميشوند، و امّا در بهشت‌هاي خلد، در آنجا صبح و شبي وجود ندارد.
و ديگر، گفتار خداي تعالي: وَ مِن وَرَآئِهِم بَرْزَخٌ إِلَیٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ. [191]
چون اين آيه راجع به عذاب و ثواب برزخ است، و حضرت صادق عليه السّلام گفته‌اند: مراد از برزخ، قبر است كه در آنجا ـ كه بين دنيا و آخرت است ـ ثواب و عذاب به اهلش ميرسد.
و دليل بر اين مدّعي همچنين قول عالِم عليه السّلام است كه فرمود:
وَ اللَهِ مَا نَخَافُ عَلَيْكُمْ إلَّا الْبَرْزَخَ.
«سوگند به خدا كه ما بر شما نگران نيستيم مگر از عالم برزخ. (و امّا در قيامت چون در آنجا شفاعت بدست ماست پس ما اولي هستيم به شفاعت نمودن از شما.)»
و ديگر، گفتار خداي تعالي:
وَ لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَهِ أَمْوَ'تَـا بَلْ أَحْيَآءٌ
ص 241
عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ * فَرِحِينَ بِمَآ ءَاتَیـٰهُمُ اللَهُ مِن فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِم مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ. [192]
«و البتّه گمان مبر كسانيكه در راه خدا كشته ميشوند مردگانند بلكه زندگانند؛ در نزد پروردگارشان روزي داده ميشوند، و به آنچه خدا از فضل و كرم خود به آنها عنايت فرموده است خوشحالند؛ و نيز در بشارت و خوشحالي هستند نسبت به افرادي كه در زندگي معنوي به آنان پيوند و ربط داشته‌اند و هنوز نمرده‌اند و بدانها ملحق نگرديده‌اند، كه چگونه عنايت خدا شامل حال آنان شده و تمام اقسام غم و غصّه و اندوه و خوف از آنان برداشته شده و به مقام سكينه و اطمينان رسيده‌اند.»
چون حضرت صادق عليه السّلام اين آيه را چنين تفسير نموده‌اند كه:
يَسْتَبْشِرُونَ وَ اللَهِ فِي الْجَنَّةِ بِمَن لَمْ يَلْحَقْ بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ مِنَالْمُؤْمِنِينَ فِي الدُّنْيَا.
«سوگند به خدا كه بشارت و خوشحالي آنان در بهشت است نسبت به مؤمنيني كه در دنيا بوده و هنوز به آنها ملحق نشده‌اند.»
يعني چون هنوز دنيا موجود است، پس قيامت برپا نگرديده و بهشت قيامتي به هم نرسيده است.
بنابراين مراد از جنّت در اين كريمه مباركه جنّت برزخي است كه
ص 242
با بقاء دنيا ملايمت و سازش دارد.
و مثل اين آيات راجع به ردّ كسانيكه عذاب قبر را انكار مي‌نمايند بسيار است.[193]
و نظير اين استدلال را، راجع به دلالت آيات بر بهشت برزخي، حضرت علاّمۀ طباطبائي مدّ ظلّه در رسالۀ معاد: «الإنسان بعدَ الدُّنيا» از «تفسير نُعماني» از حضرت أميرالمؤمنين عليه السّلام روايت كرده‌اند. [194] و [195]
ص 243
باري، اين آيات كه دلالت بر عالم برزخ و ثواب و عقاب برزخي دارد، استدلال به آن مبتني و متّكي بر آيات ديگري است كه در آنها بطور صراحت در وقت قيام قيامت، وجود آسمانها و زمين و ستارگان و كوهها و درياها و غير آنها مضمحلّ و دگرگون قلمداد شده است.
در آن هنگام آسمانها از هم مي‌پاشند، زمين شكافته ميشود، خورشيد سياه ميگردد، ستاره‌ها فرو ميريزند، عالَمْ عالَمِ ديگري ميشود.
إِذَا السَّمَآءُ انشَقَّتْ * وَ أَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَ حُقَّتْ.[196]
«در آن وقتيكه كه آسمانها شكاف بردارند و يكسره گوش به فرمان خدايشان دهند؛ و حقّ است كه فرمان خدا را بپذيرند.»
إِذَا السَّمَآءُ انفَطَرَتْ * وَ إِذَا الْكَوَاكِبُ انتَثَرَتْ.[197]
«در آن وقتيكه آسمانها پاره شوند و ستارگان از آسمان فرو ريزند و پخش شوند.»
إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ * وَ إِذَا النُّجُومُ انكَدَرَتْ.[198]
«در آنوقتي كه خورشيد نورش را و شعاعش را در خود بگيرد و جمع كند و ستارگان منكدر و تاريك شوند.»
ص 244
يَوْمَ تُبَدَّلُ الارْضُ غَيْرَ الارْضِ وَ السَّمَـاوَات وَ بَرَزُوا لِلَّهِ.[199]
«در آنوقتي كه زمين تبديل شود به غير زمين و چيز ديگري، و آسمانها تغيير يابند و همه براي خدا ظاهر شوند.»
يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ * وَ تَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ.[200]
«در آنوقتي كه مردم مانند ملخ و پروانه پراكنده‌اند و كوهها مانند پشم زده شده و ريزه ريزه شده در فضا منتشر شوند.»
يَوْمَ تَكُونُ السَّمَآءُ كَالْمُهْلِ * وَ تَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ. [201]
«در آنوقتي كه آسمانها همانند فلزّ گداخته و ذوب شده، و كوهها مانند پشم وارفته، سست و بي‌اساس و بي‌بنيادند.»
اين آيات، مظاهر قيامت كبري را بيان ميكند، و مقام تجلّي نفس را در آنجا؛ و چون نفس بالاتر از صورت و مثال است و حقيقت آن متعيّن به كمّ و كيف نيست لذا در آنجا آسمان و زمين و ستاره و كوهي نيست، و آسمان و زمين بصورت ديگري خواهد بود.
و بنابراين، تمام آياتي كه در آنها نعمت‌هاي بهشت يا نقمت‌هاي دوزخ مقدّر و محدود به دوام آسمانها و زمين شده‌اند و مستمرّ به استمرار و دوام وجودي آنها قرار گرفته‌اند، راجع به بهشت مثالي و برزخي خواهد بود.
ص 245
در برزخ، آسمان هست و زمين هست چون عالَم صورت است، و موجودات و نفوس برزخيّه اطّلاع از دنيا دارند و از آسمانها و زمين مطّلعند، البتّه حيات آنها در ملكوت آسمان و زمين است.
و امّا آن آيۀ مباركه:
النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوٓا ءَالَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ. [202]
از چند جهت ميتوان از آن استفاده نمود كه راجع به عالم برزخ است نه عالم قيامت كبري:
اوّل از عنوان غُدُوّ و عَشيّ زيرا همانطور كه ذكر شد در قيامت كبري، روز و شب نيست.
دوّم از عنوان يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا زيرا كه معنايش اينست كه: مشركين را عرضه بر آتش ميدارند، و معني عرضه آن نيست كه در آتش مي‌افكنند، بلكه آنست كه پهلوي آتش ميبرند و در كنار آن قرار ميدهند و آتش را به آنان مي‌نمايانند بطوريكه لهيب و شعلۀ آتش، آنانرا فرا نمي‌گيرد، وليكن از حرارت آن اجمالاً به آنها ميرسد و از منظرۀ دهشتناك آن متألّم و متأثّر ميگردند. همانطور كه سابقاً گفتيم بهشت و جهنّمِ قيامتي در برزخ نيست بلكه راهروئيست براي قيامت و دريچه‌ايست براي آن.
يُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إلَي الْجَنَّةِ وَ يُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إلَي النَّارِ. [203]
ص 246
«دري از برزخ بسوي بهشت، و دري از برزخ بسوي جهنّم مي‌گشايند و دريچه‌اي از عالم قبر به آن دو باز ميكنند.»
پاورقي
[169] ـ «بحار الانوار» طبع آخوندي، ج 6، ص 254 و 255؛ و در پاورقي گويد: در «شرح عقائد» بعد از قول رسول خدا، فَقَدْ وَجَدْتُ ما وَعَدَني رَبّي حَقًّا، آورده است كه آن حضرت فرمود: فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَكُمْ رَبُّكُمْ حَقًّا؟ «آيا شما هم آنچه را كه خدا شما را از آن برحذر داشت و بيم كرد يافتيد؟»
نظير اين حديث را غزالي در «إحيآء العلوم» در باب ما يَلقاهُ الميِّتُ في القبرِ إلي نَفخَةِ الصّور، ج 4، ص 422 و 423 آورده است:
وَ لَمّا قُتِلَ صَناديدُ قُرَيْشٍ يَوْمَ بَدْرٍ ناداهُمْ رَسولُ اللَهِ صَلَّي اللَهُ عَلَيْهِ ] وَ ءَالِهِ [ وَسَلَّمَ، فَقالَ: يا فُلانُ يا فُلانُ يا فُلانُ! قَد وَجَدْتُ ما وَعَدَني رَبّي حَقًّا، فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا؟ فَقيلَ: يا رَسولَ اللَهِ! أ تُناديهِمْ وَ هُمْ أمْواتٌ؟! فَقالَ صَلَّي اللَهُ عَلَيْهِ ] وَ ءَالِهِ [ وَ سَلَّمَ: وَ الَّذي نَفْسي بِيَدِهِ إنَّهُمْ لَاسْمَعُ لِهَذا الْكَلامِ مِنْكُمْ إلاّ أنَّهُمْ لا يَقْدِرونَ عَلَي الْجَوابِ.
و عراقي، مستخرِج احاديث «الإحيآء» در پاورقي گويد: اين حديث را مُسْلِم از عمر بن الخطّاب روايت كرده است.
[170] ـ «بحار الانوار» طبع آخوندي، ج 6، ص 255
[171] ـ «بحار الانوار» ج 6، طبع حروفي، ص 205، نقلاً عن الفخر الرّازيّ في تفسيره في ذيل قوله تعالي: بَلْ أَحْيَآءٌ وَلَـٰكِن لَّا تَشْعُرُونَ (ذيل آيۀ 154، از سورۀ 2: البقرة)؛ و در «إحيآء العلوم» در باب ما يلقاه الميّتُ في القبر، ج 4، ص 423 آورده است؛ و عراقي در پاورقي گويد: اين حديث را ترمذي از أبوسعيد ] خُدَْري [ روايت كرده است.
[172] ـ «بحار الانوار» ج 6، ص 214 و 215
[173] ـ «إحيآء العلوم» ج 4، ص 423
[174] ـ «احتجاج» طبرسي ج 2، ص 96 و 97، طبع نجف، ضمن حديث طويلي بيان فرموده است
[175] ـ «أمالي» شيخ، طبع نجف، جلد دوّم، جزءِ پانزدهم، ص 41 و 42؛ و «علل الشّرآئع» طبع مطبعۀ حيدريّه ـ نجف، باب 262: العِلّةُ الّتي مِن أجلِها يكون عَذابُ القَبر، ص 309 و 310، از جلد اوّل؛ و «بحار» ج 6، ص 220
[176] ـ «أمالي» طبع سنگي، مجلس شصت و يكم، ص 231
[177] ـ نِراق بر وزن عراق است.
[178] ـ ذيل آيۀ 37، از سورۀ 3: ءَال عمران
[179] ـ درعبارت مجلسي كه از «خرائج» نقل ميكند لفظ أميرالمؤمنين نيست، ولي اوّلاً از قرينۀ آنكه مخاطب رسول الله أميرالمؤمنين بوده است، و ثانياً به قرينۀ روايت ديگري كه مجلسي در «بحار» ج 10 كمپاني، ص 19، و در ج 43، طبع آخوندي، ص 59 از «تفسير فُرات بن إبراهيم» روايت ميكند و در آنجا لفظ عليّ بن أبي‌طالب موجود است؛ معلوم ميشود كه در اين روايتي را كه ما نقل كرديم لفظ عليّ بن أبي‌طالب از قلم نسّاخ افتاده است.
[180] ـ «بحار الانوار» طبع كمپاني، ج 10، ص 10؛ و طبع آخوندي، ج 43،ص 29
[181] ـ «بحار الانوار» طبع كمپاني، ج 10، ص 11؛ و طبع آخوندي، ج 43، ص 31
[182] ـ «مقتل الحسين» مقرّم، ص 298؛ و در كتاب «عليٌّ الاكبر» مقرّم در ص 80، از «لُهوف» بدين عبارت نقل نموده است: الْعَطَشُ قَتَلَني وَ ثِقْلُ الْحَديدِ أجْهَدَني، فَهَلْ إلَي شَرْبَةِ مآءٍ أتَقَوَّي بِها عَلَي الاعْدآءِ. و در خود «لهوف» دارد: فَهَلْ إلَي شَرْبَةٍ مِنَ الْمآءِ سَبيلٌ.
[183] ـ «مقتل مقرّم» ص 300
[184] ـ «تاريخ طبري» طبع دوّم، در دارُ المَعارف مصر، جلد 5، ص 446؛ و «إرشاد» شيخ مفيد، طبع سنگي، ص 259؛ و «بحار الانوار» ج 45، ص 44
[185] ـ مطالب گفته شده در روز سيزدهم ماه مبارك رمضان.
[186] ـ و ممكن است گفته شود كه: زَفير و شَهيق جهنّم، از خود جهنّميان است چنانكه لفظ لَهُم برآن دلالت دارد.
[187] ـ «تفسير عليّ بن إبراهيم» طبع سنگي ( 1313 )، ص 314 و 315
[188] ـ آيه 105 و 106، و صدر آيۀ 107، از سورۀ 11: هود
[189] ـ صدر آيۀ 46، از سورۀ 40: غافر
[190] ـ ذيل آيۀ 62، از سورۀ 19: مريم
[191] ـ ذيل آيۀ 100، از سورۀ 23: المؤمنون
[192] ـ آيۀ 169 و 170، از سورۀ 3: ءال عمران
[193] ـ «تفسير عليّ بن إبراهيم» طبع سنگي، ص 18
[194] ـ رسالۀ «الإنسان بعد الدُّنيا» ص 11 و 12، از نسخۀ خطّي
[195] ـ و در «تفسير عليّ بن إبراهيم» ص 412، در ذيل آيۀ شريفۀ: وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا گويد: اين متعلّق به بهشت دنيا قبل از قيامت است و دليل آن قوله: بُكْرَةً وَ عَشِيًّا است؛ چون بُكْرَة و عَشيّ در بهشت‌هاي خلد، در آخرت نيست و غُدُوّ و عشيّ در بهشت دنياست كه ارواح مؤمنان بدانجا منتقل ميشوند و در آنجا خورشيد و ماه طلوع ميكنند..
و ديگر، در همين تفسير، در ص 586، در ذيل آيۀ مباركۀ: النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَ عَشِيًّا گويد: اين در دنياست قبل از روز قيامت، چون در قيامت غدوّ و عشيّ نيست، چون غدوّ و عشيّ بواسطۀ خورشيد و ماه است و در بهشت خلد و نيران آن، شمس و قمري نيست.
و گويد: مردي به حضرت امام صادق عليه السّلام گفت: شما در اين آيه: النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَ عَشِيًّا چه ميفرمائيد:
حضرت فرمودند: مردم دربارۀ اين آيه چه ميگويند؟ گفت: ميگويند اين آيه دربارۀ آتش خلد است و ايشان در فِيمَا بَيْن عذاب نمي‌شوند، پس حضرت فرمودند: پس ايشان از سعداء هستند! پس به حضرت صادق گفته شد: فدايت شوم پس چگونه است اين مسأله؟ حضرت فرمود: اين در دنياست، و امّا در آتش خلد قول خداي وارد است كه ميفرمايد:
وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوٓا ءَالَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ.. ـ انتهي.
[196] ـ آيۀ 1 و 2، از سورۀ 84: الانشقاق
[197] ـ آيۀ 1 و 2، از سورۀ 82: الانفطار
[198] ـ آيۀ 1 و 2، از سورۀ 81: التّكوير
[199] ـ صدر آيۀ 48، از سورۀ 14: إبراهيم
[200] ـ آيۀ 4 و 5، از سورۀ 101: القارعة
[201] ـ آيۀ 8 و 9، از سورۀ 70: المعارج
[202] ـ آيۀ 46، از سورۀ 40: غافر
[203] ـ اين معني در چندين روايت در جلد سوّم «كافي» بابُ المسألةِ في‌القبر، ص 236 تا ص 240 وارد است.