بنابر اين واقعيّت، مرگ براي مرد عارف و مؤمن بيدار ايجاد اضطراب و دهشت و وحشت نمي‌كند؛ بلي براي افرادي كه از تجرّد نفس بواسطۀ انغمار در عالم مادّه و شهوات دور شده و خداي خود را نشناخته‌اند به علّت عدم انس و آشنائي با عوالم قرب ايجاد وحشت ميكند و جهالت آنها پيوسته آنها را هراسان و مضطرب ميدارد.
ولي مرد مؤمن كه از راه حقّ قدمي فراتر ننهاده و كردار و صفاتش را بر حقّ و امر حقّ تطبيق نموده و در اين دنيا پشت به عالم غرور نموده و از آن تجافي كرده و ميل و رغبت خود را به دار خلود و ابديّت نموده است و عاشق لقاي خدا بوده است، اين عاشق مرگ است، عاشق تجرّد است؛ چون محبّ خداست، مؤمن به فردانيّت اوست. هر روز آرزو ميكند كه لباس بدن را خلع و به نور تجرّد مخلّع گردد، بلكه پيوسته مي‌كوشد تا هر روز يك درجه از غرور و مجاز او كم گردد و يك درجه به ادراك معني و حقيقت نزديكتر شود، تا سرحديّ كه تمام امور دنيوي و فاني در نزد او به سراب بطلان و نيستي مدفون شده و تجلّي عالم انوار و حقيقت بر او متحقّق گردد.
ص 68
خداوند عزّ و جلّ خطاب به يهود ميكند:
قُلْ إِن كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الاخِرَةُ عِندَ اللَهِ خَالِصَةً مِّن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَـٰدِقِينَ * وَ لَن يَتَمَنَّوْهُ أَبَدَا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَ اللَهُ عَلِيمُ بِالظَّـٰلِمِينَ.[49]
«اي پيغمبر! به قوم يهود (كه مدّعي هستند افراد مقرّب در نزد خدا بوده و آخرت و بهشت منحصراً در تملّك ايشان است) بگو: اگر سراي جاوداني و بهشت در نزد خداوند فقط براي شماست و براي ديگران از آن بهره‌اي نيست، پس اگر در اين دعوي راست مي‌گوئيد تمنّي و درخواست مرگ را بنمائيد؛ و ابداً آنها چنين تمنّائي نخواهند نمود، بواسطۀ آن اعمال و كردار ستمگرانه‌اي كه به جا آورده و زودتر از خود به جلو فرستاده‌اند. و البتّه خدا به ستمگران داناست.»
يعني آنكه عمل صالح انجام داده و به حقوق دگران تجاوز ننموده و از مقام عبوديّت و بندگي خدا منحرف نشده، طبعاً با خدا ربط و آشنائي پيدا نموده است و اين انس و ربط موجب گرايش و محبّت لقاء و ديدار اوست؛ و چون مرگ عبور براي لقاء و ديدار است پس بايد عاشق مرگ باشد، چون عاشقِ محبوب، عاشقِ راهي است كه او را به معشوق رهبري كند. و نيز ميفرمايد:
قُلْ يَـٰأَيُّهَا الَّذِينَ هَادُوا إِن زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَآءُ لِلَّهِ مِن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَـٰدِقِينَ * وَ لَا يَتَمَنَّوْنَهُو أَبَدَا بِمَا
ص 69
قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَ اللَهُ عَلِيمُ بِالظَّـٰلِمِينَ.[50]
«اي پيغمبر بگو: اي مردماني كه يهودي شده‌ايد! اگر چنين مي‌پنداريد كه شما فقط اولياي خدا هستيد نه سائر افراد مردم، پس تمنّي و آرزوي مرگ كنيد اگر راست مي‌گوئيد! و ابداً چنين تمنّائي نخواهند نمود بعلّت گناهان و تجاوزاتي كه نموده‌اند و به خود و ديگران ستم نموده‌اند؛ و خداوند به ظالمين داناست.»
آن كسيكه به عالم غرور دل مي‌بندد و عالم هستي را فقط از دريچۀ چشم شهوت و غضب و استثمار و تعيّن و حكومتهاي ناروا ملاحظه ميكند، يعني در عين جهل فرو رفته و با عالم واقع در همان متن واقعيّت فاصله گرفته، از خدا دور شده و سرتسليم در مقام عبوديّت او فرود نياورده، ابداً عاشق خدا نيست؛ دعواي كاذب دارد. او از اولياي خدا نيست، چون وليّ، عاشق مولاي خود است. او محبّ نيست، چون محبّ مشتاق زيارت و لقاي محبوب است. يهود كه مدّعي هستند فرزندان برجستۀ آدمند و آنها در قيامت به آتش نمي‌سوزند مگر ايّام مختصري و همان چهل روزي كه تمرّد حضرت هارون وصيّ موسي را نموده و گوساله پرست شدند، در اين دعوي دروغ مي‌گويند؛ چون آثار محبّت در پيكرۀ وجود و در شراشر عمل ظاهر مي‌شود و كردار، معرّف صفات و ذات و طرز تفكّر است.
آنها عاشق دنيا هستند، مشتاق جمع‌آوري مال و ثروت‌اند؛ و
ص 70
لذا عاشق هر راهي هستند كه آنها را به معشوقشان برساند گرچه قتل نفوس و نهب اموال محترمه باشد. آنها عاشق حيات و زندگي عالم غرورند نه ابديّت و سرمديّت.
يافتم من مرگ خود، خود زندگي است زندگيّم سربسر پايندگي است
اقْتُلوني اقْتُلوني يا ثِقاتْ إنَّ في قَتْلي حَيَوةً في حَيَوةْ [51]
از حضرت أميرالمؤمنين عليه السّلام روايت است كه چون خداوند اراده فرمود پيامبرش حضرت إبراهيم خليل را قبض روح كند، ملك الموت را به سوي او فرو فرستاد. ملك الموت چون به ابراهيم رسيد عرض كرد: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا إبْرَاهِيمُ. «سلام بر تو باد اي ابراهيم.»
ابراهيم گفت: وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ؛ أَ دَاعٍ أَمْ نَاعٍ ؟ «بر تو سلام باد اي فرشتۀ مرگ؛ آمدي مرا به سوي پروردگارم بخواني كه به اختيار اجابت كنم يا آنكه خبر مرگ مرا آورده‌اي و بايد به اضطرار شربت مرگ را بنوشم؟»
عزرائيل گفت: اي إبراهيم! بلكه آمده‌ام كه تو را به اختيار به
ص 71
سوي خدايت ببرم، پس اجابت كن دعوت خدايت را و تسليم مرگ باش؛ خدايت تو را به خود خوانده است!
إبراهيم گفت: فهَلْ رَأَيْتَ خَلِيلاً يُمِيتُ خَلِيلَهُ ؟ «آيا ديده‌اي دوست و يار مهرباني، يار مهربان و دوست خود را بميراند؟» چگونه خداي حاضر مي‌شود خليلش را كه إبراهيم است بكشد ؟
عزرائيل به سوي بارگاه حضرت ربّ العزّة بازگشت و در مقابل او قرار گرفت و در بين دو دست جلال و جمال در مقام اطاعت و تسليم درنگ كرد و سپس عرضه داشت: اي پروردگار من! شنيدي آنچه را كه يار مهربان و خليلت إبراهيم گفت ؟
خداوند جلّ جلالُه به ملك الموت خطاب كرد: اي عزرائيل! به سوي إبراهيم رهسپار شو و به او بگو:
هَلْ رَأَيْتَ حَبِيبًا يَكْرَهُ لِقَآءَ حَبِيبِهِ ؟ «آيا هيچ ديده‌اي كه يار مهرباني از ملاقات و ديدار محبوبش گريزان باشد و لقاي او را مكروه دارد و از برخورد با او ناخرسند گردد؟»
إنَّ الْحَبِيبَ يُحِبُّ لِقَآءَ حَبِيبِهِ. «حقّاً كه حبيب دوست دارد محبوب خود را ملاقات كند.» [52]
أميرالمؤمنين عليه السّلام ميفرمايد: وَ اللَهِ لَابْنُ أَبِي‌طَالِبٍ
ص 72
ءَانَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ. [53] «سوگند به خدا كه همانا فرزند أبوطالب اُنسش به مرگ بيشتر است از انس كودك به پستان مادرش.»
اين جملۀ آن حضرت از فقرات خطبه‌اي است كه بعد از رحلت رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلّم ايراد فرموده است، در وقتيكه زبير و أبوسفيان و جماعتي از مهاجرين گرد آن حضرت جمع شده و آن حضرت را به قيام تحريك مي‌نمودند. [54]
حضرت از نيّتهاي بسياري از آنان كه مقصودشان صرفاً حكومت ظاهري و رياست دنيوي بوده مطّلع و همه را ردّ كرد، و در خطبه‌اش فرمود: هنوز موقعيّت حكومت الهي براي من زمينه پيدا نكرده و راه هموار نشده و مانند لقمه‌اي است كه گلوگير شود و يا مانند ميوه‌اي است كه در غير موقع رسيدن، آنرا از درخت بچينند. من براي برداشتن تاج مفاخرت و غرور دنيا حكومت نمي‌كنم، و براي حرص به مملكت‌داري حاكم نمي‌شوم؛ و تقيّه و سكوت من هم بر اساس خوف از مرگ نيست. و سپس اين جملۀ غرّاء را ميفرمايد و بدنبالش ميگويد:
بَلِ انْدَمَجْتُ عَلَي مَكْنُونِ عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بِهِ لَاضْطَرَبْتُمُ اضْطِرَابَ الارْشِيَةِ فِي الطُّوَي الْبَعِيدَةِ. [55]
ص 73
«ولي من چنان بر علوم مخفيّه دست يافتم و حقائق اسرار با وجود من درهم آميخت كه اگر لب بگشايم و پرده بردارم دلهاي شما مانند ريسمانهاي بلند در چاههاي عميق به تكان خواهد افتاد.»
علاقه و شوق أميرالمؤمنين به خدا او را مشتاق مرگ ميكند و عشق لقاي خدا او را مانند انس طفل به پستان مادر مأنوس با مردن ميدارد، و لذا در وقتيكه شمشير ابن ملجم مرادي بر فرقش نشست صدا زد: بسْمِ اللَهِ وَ بِاللَهِ وَ عَلَي مِلَّةِ رَسُولِ اللَهِ، فُزْتُ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ؛ سوگند به پروردگار كعبه كه فائز شدم و گوهر مقصود را بدست آوردم.
ابن اثير جَزَري در كتاب «اُسْد الغابة» با سلسلۀ سند خود روايت ميكند از عثمان بن صهيب از پدرش كه أميرالمؤمنين عليه السّلام فرمود:
قَالَ لِي رَسُولُ اللَهِ صَلَّي اللَهُ عَلَيْهِ ] وَ ءَالِهِ [ وَ سَلَّمَ: مَنْ أَشْقَي الاوَّلِينَ ؟ قُلْتُ: عَاقِرُ النَّاقَةِ. قَالَ: صَدَقْتَ. قَالَ: فَمَنْ أَشْقَي الاخِرِينَ ؟ قُلْتُ: لَا عِلْمَ لِي يَا رَسُولَ اللَهِ. قَالَ: الّذِي يَضْرِبُكَ عَلَي هَذَا، وَ أَشَارَ بيَدِهِ إلَي يَافُوخِهِ.
وَ كَانَ يَقُولُ: وَدَدْتُ أَنَّهُ قَدِ انْبَعَثَ أَشْقَاكُمْ فَخَضَبَ هَذِهِ مِن
ص 74
هَذِهِ، يَعْنِي لِحْيَتَهُ مِن دَمِ رَأْسِهِ.[56]
«رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم به من فرمود: شقي‌ترين پيشينيان كيست ؟ عرض كردم: آنكه از قوم ثمود بود و شتر صالح پيمبر را پي كرده و او را كشت.
رسول خدا فرمود: راست گفتي. پس بگو شقي‌ترين پسينيان كيست ؟ عرض كردم: اي رسول خدا نمي‌دانم!
حضرت رسول فرمود: آنكه بزند بر اين موضع، و اشاره به يافوخ أميرالمؤمنين فرمود. (و يافوخ موضعي است در جلوي سر بين استخوان جلوي سر و استخوان مغز سر، كه در اطفال نرم است و چون بر آن موضع دست بگذارند فرو رود.)
و أميرالمؤمنين عليه السّلام مي‌فرمود: دوست دارم كه شقي‌ترين شما برانگيزد و ـ دست به محاسن خود مي‌كشيده و اشاره به سرش مي‌نموده و مي‌فرمود: ـ اينجا را از اينجا به خون خضاب كند!»
و نيز ابن اثير روايت ميكند با إسناد متّصل خود از أبوالطُّفَيل كه: إنَّ عَلِيًّا جَمَعَ النَّاسَ لِلْبَيْعَةِ، فَجَآءَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُلْجَمِ الْمُرَادِيُّ فَرَدَّهُ مَرَّتَيْنِ، ثُمَّ قَالَ عَلِيٌّ: مَا يَحْبِسُ أَشْقَاهَا ؟ فَوَاللَهِ لَيَخضِيَنَّ هَذِهِ مِن هَذِهِ. ثُمَّ تَمَثَّلَ:
اشدُد حَيَازِيمَكَ لِلمَوت ِ فَإنَّ المَوتَ لَاقِيكَا
ص 75
وَ لَا تَجزَع مِنَ القَتلِ إذَا حَلَّ بوَادِيكَا[57]
ابوالطفيل گويد كه علي(اميرالمومنين عليه السلام) مردم را براي بيعت با خود جمع نمود و سپس فرمود: چه جلوگير شده شقي ترين امت را؟ سوگند به خدا هر آينه اين محاسن را به خون سر خضاب خواهد نمود. و سپس بدين شعر تمثل نمود:
اي علي كمربندهاي خود را براي مرگ محكم كن چون حقا مرگ تو را خواهد رسيد.
و از كشته شدن مهراس در آن هنگام كه در سرزمين تو فرود آيد.
مالك اشتر می‌گويد: من هميشه اميرالمومنين عليه السلام را می‌ديدم كه در موقع نماز رنگش متغير می‌شد و روحش به ملاء اعلي می‌رفت و با خداي خود ملاقات می‌فرمود و هيچ نديدم از جنگها و شدائد متزلزل باشد و از مرگ بهراسد گويي مرگ براي او مفهومي نداشت.
اصبغ ابن نباته می گويد: پس از ضربت خوردن كه به خدمتش مشرف شدم خود را روي پاي مباركش انداخته گريه می‌كردم فرمود: اي اصبغ برخيز براي چه گريه می‌كني من راه بهشت در پيش دارم. عرض كردم: می‌دانم تو عاشق لقاء خدا هستي و راه بهشت در پيش داري من بر فقدان و مهاجرت تو گريه می‌كنم من بر
ص 76
خود مينالم[58]
نور ديده‌اش نور ديده زهراء حضرت سيدالشهداء كه دلباخته خدا و عاشق لقاي او بود در آن ساعات آخر با خداي خود راز و نياز داشت: إلَهِي رِضًی بقَضَاكَ تَسلِيمًا لِأَمرِكَ لامَعبُودَ سِوَاكَ يَا غِياثَ المُستَغِيثِينَ !
تَرَكتُ الخَلقَ طُرًّا فِي هَوَاكَا وَ أَيتَمتُ العِيَالَ لِكَي أرَاكَا
فَلَو قَطَّعتَنِي فِي الحُبِّ إربًا لَمَا حَنَّ الفُؤادُ إلَی سِوَاكَا
أعوذُ بِاللَهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم
بِـسْـمِ اللَهِ الـرَّحْمَـنِ الـرَّحـيم
الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ و الصَّلَوةُ و السَّلامُ عَلَی سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرينَ
و لَعْنَةُ اللَهِ عَلَی أعْدآئِهِمْ أجْمَعينَ مِنَ الآنَ إلَی قيامِ يَوْمِ الدّينِ
و لا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إلاّ بِاللَهِ الْعَليِّ الْعَظيم [59]
قال اللهُ الحكيمُ في كتابِه الكريم:
إِنَّ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا وَ رَضُوا بِالْحَيَو'ةِ الدُّنْيَا وَ اطْمَأَنُّوا بِهَا وَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ ءَايَـٰتِنَا غَـٰفِلُونَ * أُولَـٰئِكَ مَأْوَيـٰهُمُ النَّارُ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ.
خداوند عزّوجلّ در اين دو آيه (هفتم و هشتم از سورۀ يونس، دهمين سورۀ قرآن كريم) ميفرمايد:
«بدرستيكه كسانيكه اميد لقاء و زيارت ما را ندارند و به حيات پست و زندگي آلودۀ دنياي غرور راضي شده و بدان تكيه زده‌اند و آن كسانيكه از آيات ما در غفلتند، محلّ و سكناي آنان آتش است؛ در اثر صفات و كرداري كه كسب كرده‌اند.»
بحث به اينجا منتهي شد كه مرگ عبارت است از انتقال نفس
ص 80
انسان از نشأۀ دنيا و تعلّق عالم مادّه، به آخرت و عالم برزخ و صورت و پس از آن به قيامت كبري؛ چون نفس انسان مادّي نيست و از آثار مادۀ نيست، بلكه جوهري است مجرّد و لطيفه‌اي است ربّاني.
حال چه بگوئيم: اصل خلقت روح از عالم تجرّد بوده و بدن از عالم مادّه، و خداوند روح را از عالم بالا پائين آورده و در قالب بدن مسكن داده، و روح آلات و اعضاء بدن را بعنوان ابزار كار استخدام كرده‌است و در موقع مرگ مانند صنعتگري است كه آلات و ابزار كار خود را ترك ميكند، كما آنكه شيخ الرّئيس أبوعلي سينا در «قصيدۀ عينيّة» خود بر اين مبنا معتقد بوده، گر چه در ديگر آثار خود مباحث نفس را بر اساس ديگري [60] پايه‌گذاري كرده است.
چون شيخ در اشعار معروف و مشهور خود كه از قصائد عاليۀ او در باب نفس بشمار مي‌رود ميگويد:
1ـ هَبَطَتْ إلَيْكَ مِنَ الْمَحَلِّ الارْفَعِ وَرْقَآءُ ذاتُ تُعَزُّزٍ وَ تَمَنُّعِ
2ـ مَحْجوبَةٌ عَنْ كُلِّ مُقْلَةِ عارِفِ وَ هْيَ الَّتي سَفَرَتْ وَ لَمْ تَتَبَرْقَعِ
3ـ وَصَلَتْ عَلَي كُرْهٍ إلَيْكَ وَ رُبَّما كَرِهَتْ فِراقَكَ فَهْيَ ذاتُ تَفَجُّعِ
ص 81
4ـ أنِفَتْ وَ ما أنِسَتْ فَلَمّا واصَلَتْ ألِفَتْ مُجاوَرَةَ الْخَرابِ الْبَلْقَعِ
تا آنكه ميگويد:
18ـ وَ تَعودُ عالِمَةً بِكُلِّ خَفيَّه في الْعالَمينَ فَخَرْقُها لَمْ يُرْقَعِ
19ـ وَ هْيَ الَّتي قَطَعَ الزَّمانُ طَريقَها حَتّي لَقَدْ غَرَبَتْ بِغَيْرِ الْمَطْلَعِ
20ـ فَكَأنَّها بَرْقٌ تَألَّقَ بِالْحِمَي ثُمَّ انْطَوَي فَكَأنَّهُ لَمْ يَلْمَعِ [61]
ص 82
شيخ در اين قصيده روح انساني و نفس ناطقه را تشبيه به كبوتر ورقاء بلند پرواز و عزيز الوجود و منيع المحلّي نموده است كه از آن آشيان عالي به سوي قفس تن نزول كرده است، و در وصف او گويد:
1 ـ هبوط و نزول كرد به سوي بدن تو از بالاترين محلّ و عاليترين مرتبه، كبوترِ ورقاء روح كه داراي مقامي بس عزيز و محلّي منيع است.
2 ـ آن لطيفۀ روح از ديدگان هر عارف و خبيري مختفي و پنهان است. و عجبا كه او چهرۀ خود را به نقاب نپوشانده، بلكه دائماً پرده از رخ برافكنده و در منظر و مرآي عموم خود را آشكارا و هويدا ساخته است.
3 ـ آن لطيفۀ ناطقه و روح، اتّصالي كه با بدن خاكي نمود، از روي رضا و رغبت نبوده بلكه صرفاً بر اساس كراهت و ناخوشايندي بوده است. و عجيب آنكه پس از وصول به بدن ديگر راضي نيست مفارقت كند و قفس تن را رها كند، و در اينصورت گريه و ناله سرداده، بر ماتم عزا مي‌نشيند و سفرۀ اندوه و غم مي‌گسترد.
4 ـ آن نفس ناطقه پيوسته در مقام خود، به خود مشغول و
ص 83
هيچگونه تعلّق و ربطي به عالم مادّه نداشته و با طبع انس و خو نگرفته است؛ وليكن همينكه به بدن انسان اتّصال پيدا نمود، با اين دير خراب و بيابان قفر و خشك و لَم يَزْرَع تن ـ بواسطۀ علاقۀ مجاورت ـ الفت گرفته آشنا شد.
تا آنكه ميگويد:
18 ـ و اين نفس ناطقه برمي‌گردد به محلّ اوّل خود در حاليكه عالِم شده است به هر امر پنهاني كه در جهان موجود است، و به هر سرّي كه در كاخ آفرينش وجود داشته؛ بنابراين، ذلّت هبوط و شكست نزول و پارگي آن نه تنها از بين رفته بلكه چون با نور علم و معرفت به اسرار آفرينش درآميخته، چنان صعود نموده و پارگي آن تصحيح شده كه گوئي اصلاً اثري از هبوط و رُفو در آن نيست و گوئي اصلاً هبوطي ننموده و پارگي آن وصله نخورده و رُفو نشده است.
19 ـ و اين لطيفۀ روح همانست كه زمان، راه او را بريد؛ و چنان با سرعت آمد و رفت كه قبل از طلوع و بروز مقامات و كمالات ودرجاتش در اين عالم، غروب نموده و بدون طلوع در مغرب پنهان گشته است.
20 ـ مثل آنكه تعلّقش به عالم مادّه و تن انساني مانند برقي بود كه درخشيد و ناگهان سراپرده و قرقگاه را روشن نموده، و چنان به سرعت مختفي شد و درهم پيچيده گشت كه گوئي اصلاً لَمعاني نكرده و ندرخشيده است.
اين عقيده و مذهب بوعلي بود دربارۀ خلقت روح و كيفيّت تعلّق او به بدن و مفارقت او از بدن.
ص 84
و چه آنكه بگوئيم: اصل تكوّن نفس ناطقه جسماني بوده و در اثر حركت جوهريّه و طيّ مدارج و معارج كمال، روحاني شده و به صورت موجود مجرّد درآمده است؛ كما آنكه مرحوم صدرالمتألّهين شيرازي بر اين مبني هويّت و موجوديّت نفس را بنا نهاده و پايه‌گذاري كرده است و گفته است كه: النَّفْسُ جِسْمانيَّةُ الْحُدوثِ وَ روحانيَّةُ الْبَقآءِ.
و بر همين منهج مرحوم حاج ملاّ هادي سبزواري مشي نموده و در «غرر الفرائد» فرموده‌است.
النَّفْسُ في الْحُدوثِ جِسْمانيَّهْ وَ في الْبَقا تَكونُ روحانيَّهْ
البتّه اگر نفس را در حركت و استهلاك ملاحظه نمائيم داراي چنين مراحلي است نه در مرحلۀ وقوف و فعليّت. و براي توضيح، تشبيه كرده‌اند نفس را در مراتب و درجات استكمالاتش به مراتب و درجات حرارتي كه در زغال پيدا مي‌شود. اگر زغال در مجاورت آتش قرار گيرد، اوّل گرم مي‌شود و در مرتبۀ دوّم قرمز مي‌گردد و در مرتبۀ سوّم شعله‌ور مي‌گردد و در مرتبۀ چهارم روشن مي‌شود و نور مي‌دهد. و بر همين اساس عطّار گفته است:
تن زجان نبْود جدا عضوي ازوست جان ز كلّ نبْود جدا جزوي ازوست[62]
ص 85
باري، بنابر هر يك از دو منهج، مرگ عبارتست از انتقال روح از بدن و ترك تعلّق آن از مادّه و آثار مادّه. آن جوهر مجرّد به محلّ منيع و رتبۀ رفيع خود مي‌رود و قالب و قفس تن را ترك ميكند.
مرحوم صدوق و غير ايشان روايت كرده‌اند از رسول اكرم صلّي الله عليه وآله وسلّم كه فرمود:
مَا خُلِقْتُمْ لِلْفَنَآءِ بَلْ خُلِقْتُمْ لِلْبَقَآءِ؛ وَ إنَّمَا تَنْتَقِلُونَ مِنْ دَارٍ إلَی دَارٍ [63].
«شما براي معدوم شدن و نابود گشتن آفريده نشده‌ايد بلكه براي بقاء و ابديّت بوجود آمديد؛ و اينست و جز اين نيست كه بواسطۀ مردن از خانه‌اي به خانۀ دگري كوچ مي‌كنيد.»
و در «علل الشّرآئع» در ضمن حديثي با إسناد خود از سَكوني از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه:
فَهَكَذَا الإنْسَانُ خُلِقَ مِنْ شَأْنِ الدُّنْيَا وَ شَأْنِ الآخِرَةِ. فَإذَا جَمَعَ اللَهُ بَيْنَهُمَا صَارَتْ حَيَاتُهُ فِي الارْضِ، لاِنَّهُ نَزَلَ مِنْ شَأْنِ السَّمَآءِ إلَي الدُّنْيَا. فَإذَا فَرَّقَ اللَهُ بَيْنَهُمَا صَارَتْ تِلْكَ الْفُرْقَةُ الْمَوْتَ، تُرَدُّ شَأْنُ الاخْرَي إلَي السَّمَآءِ. فَالْحَيَوةُ فِي الارْضِ
ص 86
وَالْمَوْتُ فِي السَّمَآءِ، وَ ذَلِكَ أَنَّهُ يُفَرَّقُ بَيْنَ الارْوَاحِ وَ الْجَسَدِ فَرُدَّتِ الرُّوحُ وَ النُّورُ إلَي الْقُدْرَةِ الاولَي وَ تُرِكَ الْجَسَدُ لاِنَّهُ مِنْ شَأْنِ الدُّنْيَا ـ الحديث.[64]
ميفرمايد: «انسان از دو چيز تركيب يافته است: از امر دنيوي و از امر اُخروي. چون خداوند ميان اين دو چيز را جمع كند زندگي انسان در دنيا پديد مي‌آيد، چون روح از امر آسماني بر دنيا نزول نموده و پائين آمده است. و چون خداوند بين آن دو تفرقه و جدائي افكند، حقيقت اين جدائي مرگ است كه آن امر اخروي به آسمان برمي‌گردد. بنابراين، زندگي در روي زمين است و مرگ در آسمان؛ بعلّت آنكه چون بين ارواح و أجساد تفرقه افتد، روح و نور به همان مقام قدرت اوّليّۀ خود برمي‌گردند و جسد كه از شأن دنياست به جاي خود در زمين مي‌ماند.»
و از اينجاست كه مردن را در قرآن مجيد به حقّ تعبير نموده است، يعني يك واقعيّت است نه يك حادثۀ تخيّلي و موضوع توهّمي.
وَ جَآءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَ'لِكَ مَا كُنتَ مِنْهُ تَحِيدُ [65].
«و آمد سكرات مرگ به حقّ، و اين همان امري است كه تو از آن دوري مي‌جستي.»
پاورقي
[49] ـ آيۀ 94 و 95، از سورۀ 2: البقرة
[50] ـ آيۀ 6 و 7، از سورۀ 62: الجمعة
[51] ـ گويند اين رباعي از بابا أفضل كاشي است و اصل آن اين است:
آزمودم مرگ من در زندگي است چون روم زين زندگي پايندگي است
اقْتُلوني اقْتُلوني يا ثِقاتْ إنَّ في قَتْلي حَيَوةً في حَيَوةْ
و در «مثنوي» طبع سنگي ميرزا محمودي، ص 294 موجود است.
[52] ـ «بحار الانوار» ج 6، ص 127 نقل ميكند از «أمالي» صدوق، از دَقّاق با إسناد خود از ابن ظَبيان از حضرت صادق عليه السّلام از يكايك از پدران خود تا أميرالمؤمنين عليهم السّلام. و در ج 12، ص 78 از «أمالي» و «علل الشّرآئع» با همين سند روايت ميكند.
[53] ـ «نهج البلاغة» خطبۀ 5؛ و از طبع مصر با تعليقۀ عبده، ج 1، ص 41
[54] ـ «شرح نهج البلاغة» ابن أبي الحديد بيست جلدي، جلد 1، ص 218 و 219
[55]ـ طَويّ و طَويّة به معني چاه است، و ممكن است در عبارت «في‌الطّوَي الْبَعيدَةِ» طَوَي بر وزن عَلَي باشد. و طوي بمعني مَشك است؛ در اين صورت البعيدة صفت به حال متعلّق موصوف است، أي في الطُّوي البَعيدة محلُّها و مقرُّها؛ يعني مثل مشكهائي كه درچاههاي بعيدة القَعر و المحلّ، مقرّ و محلّش باشد.
[56] ـ «اسد الغابة» احوالات أميرالمؤمنين عليّ بن أبي‌طالب، ج 4، ص 34 و 35؛ و نيز اين روايت را در «الصّواعق المحرقة» ص 74 آورده است.
[57] اسد الغابة» ج 4، ص 35
[58] بحار الانوار» ج 42، ص 204
[59] ـ مطالب گفته شده در روز سوّم ماه مبارك رمضان.
[60] ـ شيخ الرّئيس در آثاري چون «شفا» و «نجات» قول به همزمان بودن نفس را با بدن برمي‌گزيند، ولي در قصيدۀ فوق نظريّۀ او به حكمت إشراق نزديك شده است.
[61] ـ تمام اين قصيده را در «لغت نامۀ دهخدا» در مادّۀ أبوعلي سينا ص 653 آورده است. و نيز در كتاب «جشن نامۀ ابن سينا» تأليف دكتر ذبيح الله صفا در ج 1، ص 116 و 117 آورده است، و در ص 116 گويد:
«شروح متعدّدي از اين قصيده در دست است مانند شرح شاگرد شيخ، عبدالواحد بن محمّد الجوزجاني و شرح عفيف الدّين التِّلِمْساني (متوفّي به سال 690 هجري) بنام «الكشفُ و البيان في عِلم معرفةِ الإنسان» و شرح سليمان المحوزي البحراني و شرح داود الانطاكي و شرح سديد الدّين المنّاني و شرح محيي الدّين بن العربيّ و شرح مير سيّد شريف جرجاني و شروح ديگري از متأخّرين.« و نيز گويد:
«اين قصيده در «طبقات الاطبّاء» ابن أبي اُصَيبِعة (ج 2، ص 10 ـ 11 ) و «نامۀ دانشوران» و «كشكول» شيخ بهائي (طبع مصر، ص 186 ) چاپ شده است. و كاراد وو (Vaux Carrade Baron ) آنرا در مجلّۀ آسيائي (دورۀ نهم، ج 4، ص 157 ـ 173 ) طبع و به زبان فرانسوي ترجمه كرده است. ترجمۀ تركي اين قصيده از حريمي در دست است، و همچنين ترجمه‌اي فارسي موجود مي‌باشد كه در سطور آينده به نقل آن مبادرت خواهد شد.» ـ انتهَي
و سپس بعد از ذكر قصيدۀ عربيّه، قصيدۀ فارسيّه را كه شرح آن است ذكر كرده و معلوم نيست شارح كيست، چون در انتهاي شرح نوشته شده: علَي يَدِ أضعفِ عبادِ الله، أقلّ الطّلبة غلامحسينِ الطّبيبِ، في شَهر شعبانِ المعظّم مِن شُهور تسعٍ و تسعين و مأتَين بَعد الالف مِن الهِجرَة. ممكن است شارح همين غلامحسين طبيب باشد و ممكن است شارح ديگري بوده و غلامحسين كاتب آن شرح بوده كه آن را و اصل قصيدة عربيّه و رسالۀ حيّ بن يَقظان و تفسير آن را از أبي منصور بن زيلة در يك مجموعه به كتابت در آورده است.
[62] ـ در «شرح منظومه» مرحوم سبزواري در غُرر نفس ناطقه، در حاشيۀ ص 298 (طبع ناصري) ذكر كرده است.
[63] ـ رسالۀ «الإنسان بعد الدّنيا» علاّمۀ طباطبائي، ص 2 مخطوط؛ و اصل اين حديث در رسالۀ «عقائد» صدوق است چنانكه مجلسي در «بحار الانوار» طبع كمپاني، ج 14، ص 409 آورده است كه:
قالَ الصَّدوقُ رَضيَ اللَهُ عَنْهُ في رِسالَةِ «الْعَقائِد»: قَولُ النَّبيِّ صَلَّي اللَهُ عَلَيْهِ وَءَالِهِ وَ سَلَّمَ: ما خُلِقْتُمْ لِلْفَنآءِ بَلْ خُلِقْتُمْ لِلْبَقآءِ؛ وَ إنَّما تُنْقَلونَ مِنْ دارٍ إلَي دارٍ.
[64] ـ «علل الشّرآئع» طبع نجف (سنۀ 1385 ) ص 107 في باب 96: علّة الطّبآئع و الشّهوات و المحبّات