جلسه ۱۰۳ درس فلسفه، کتاب اسفار
موضوع: جلسه ۱۰۳ درس فلسفه، کتاب اسفار
استاد: حضرت آیت الله حاج سیّد محمّد محسن حسینی طهرانی
متن جلسه:
درس ۱۰۳
بسم الله الرحمن الرحیم
تطبیق متن: و اجیب بان حصول …[۱]
وأجیب بأن حصول هذا الوصف له لذاته الذى هو الوجود الخاص المخالف بالحقیقه لسائر الوجودات عند المشائین
جواب این اشکال به این شده است که: بنا بر مبناى مشائین چون تمام وجودات داراى حقائق مختلفه بالذات هستند، این اختلاف اقتضاى تجرد از ماهیت در واجب، و عدم تجرد از ماهیت در ممکن را مىکند. البته اشکالى که به این مطلب وارد مىشود- همانطور که در جلسه قبل گذشت بنابراین فرض مفهوم مشترکى بین موجودات مختلفهالحقائق بالذات نمىتواند داشته باشد.
بأن حصول هذا الوصف له لذاته حصول این وصف تجرد از ماهیت به ذات واجب بر مىگردد که آن ذات واجب الذى هو الوجود الخاص المخالف بالحقیق ه لسائر الوجودات عند ال مشائین عبارت است از یک وجود مختص به خود، که مخالف است حقیقتاً با سایر وجودات عند المشائین مىگویند تمام مصادیق وجودات اختلاف ذاتى دارند وبالتمامى ه و النقص أو الغنى و الفقر عند حکماء الفرس و الخسروانیین ولى بنابر فلسفه و مبناى فهلویین این وجود داراى مراتب تشکیک است
و حقیقتش حقیقت واحد است بنابراین حصول این وصف لذاته است که عبارت است از همان وجود خاص و آن وجود خاص اختلاف و مخالفتش با سایر مصادیق به تمامیهو نقص یا با غنى و فقر است، نه بالحقیقهولى حقیقت وجود بین واجب الوجود و بین بقیه وجودات واحد است. به تمامیهوجود بر مىگردد نه به خود وجود.
لازمه تمامیت و غنى، تجرد از ماهیت است
لازمه تمامیت و غنى این است که تجرد از ماهیت داشته باشد وهذا تفاوت عظیم جدّاً بین این دو مرحله تفاوت خیلى زیاد است. فإن حقیقه الوجود ما لم یشبه ضعف و قصور حقیقت وجود مادامى که مشوب به ضعف و قصور نشود، لا یلحقه معنى من المعانى التى هى غیر الوجود معنایى از معانى که غیر وجود است به آن ملحق نمىشود؛ التى یعبر عنها بالماهیات که به ماهیات تعبیر مىشود والقصور و الضعف من مراتب الإمکانات و التنزلات قصور و ضعف از مراتب امکانات و تنزلات است؛ قصور و ضعف است که موجب ماهیت مىشود، و قصور و ضعف معلول مراتب امکانات و تنزلات است؛ هر چیزى که به امکان یا به تنزل برسد داراى قصور و ضعف است و هر چیزى که داراى قصور و ضعف بود داراى ماهیت است. کما أن الظل من مراتب تنزلات النور ظل جداى از نور نیست، از مراتب نزول و ضعف نور است. إذالمعنى من الظل لیس أمرا وجودیا معناى ظل که ما مىدانیم یک امر وجودى در قبال نور نیست بل هو من مراتب قصورات النور از مراتب ضعف نور است والقصور عدمىّ.[۲]
وکذلک تنزلات مراتب الوجود الذى هو حقیق ه النور عند هؤلاء العظماء من
الحکماء الفهلویین و همچنین تنزلات مراتب وجودى که آن حقیقه نور است؛ مىگویند: «الوجود هو النور» این تنزلات مراتب وجود در نزد عظماى از حکماى پهلویین است.
الظاهر بنفسه المظهر لغیره
الظاهر بنفسه المظهر لغیره
آنجا براى خودش ظاهر است؛ اظهارش هم در مراتب تنزل است ظاهر بذاته یعنى خودش فى حدّ نفسه ظهور دارد؛ لازم نیست کسى بیاید او را روشن کند؛ این اطاق ظاهر بذاته نیست؛ لامپ باید بیاید این اطاق را روشن کند. منظور از ظهور لذاته، جنبه براى غیر ندارد، یعنى خودش براى خودش وجود دارد؛ مگر ما نمىگوئیم که هر چیزى که به وجود بیاید داراى علم و حیات و قدرت است حالا چه این علمش براى دیگرى ظهور پیدا بکند یا نکند.
وقتى که ما مىگوئیم یک چیزى ظاهر است، یعنى از خفاء به بروز رسیده؛ از استعداد به فعلیت رسیده است. وقتى که این اطاق تاریک است یعنى عدم النور است- ما به دیوار که کارى نداریم- این عدم نور باید به فعلیت نوریه برسد، لذا نمىتوانیم بگوئیم که آن اطاقى که تاریک است ظاهر بذاته است. الان عدم نور در اینجا حاکم است. هر وجودى فى حد نفسه ظاهر است؛ چه ما او را ببینیم؛ چه نبینیم «المظهر لغیره» مىآید آن را توضیح مىدهد. در «الظاهر بذاته المظهر لغیره» معنایش این است که این وجود غیر از ماهیت است؛ ماهیت «الظاهر بذاته» نیست؛ ماهیت عدم است و خفا است و تساویست بالنسبهبه ظهور و بالنسب هبه عدم ظهور. چیزى که مىآید و به این ماهیت ظهور مىدهد وجود است؛ المظهر را کارى نداریم، الظاهر را کار داریم. پس در هر جایى که وجود است، در آنجا ظهور است. حالا «المظهر لغیره» آن یک چیز دیگر است؛ در عین حال که مىآید به ماهیت ظهور مىدهد، اظهار براى غیر هم مىکند و براى دیگران هم روشن مىکند حالا آمدیم در وجود پروردگار، وجود پروردگار فى حد نفسه الظاهر بذاته است چون ماهیت ندارد که تاریکى و عدم النور
باشد؛ وقتى که الظاهر بذاته شد، المظهر لغیره نیز هست؛ از جنبه عینیت مىآید غیر را هم اظهار مىکند، غیر را هم به منصه ظهور مىآورد، ماهیات دیگر را نیز مىآید به منصه ظهور مىآورد.
قصور و ضعف هاى مراتب وجود از خصوصیات هویات این تنزلات ناشى مىشود
وقصوراتها إنما تنشأ من خصوصیلت هویاتها قصور این مراتب وجود و ضعفهاى مراتب وجود از خصوصیات هویات این تنزلات ناشى مىشود التى لا تزید على حقیقتها المتفقه فى أصل الوجود و النوریه که این هویات این مراتب وجود؛ زائد بر حقیقت این مراتب که متفق است در اصل وجود نوریه نیست؛ به عبارت دیگر تعینات خارجى این مراتب وجود است که اقتضاء قصور مىکند اینکه شما مىگوئید: «تعینات خارج» با آن ضعف و قصور و فقر و إمکان و … را هم آوردید، تمام اینها را با یک لفظ، خواهى نخواهى بر گٌرده این گذاشتید وقتى که هویت خارج مىخواهد تحقق پیدا کند- هویت یعنى تعین- وقتى که تعین در خارج مىخواهد تحقق پیدا بکند، شما آمدید امکان را هم بر آن حمل کردید؛ ضعف و قصور را هم روى آن بار کردید، ولى حقیقت این هویات غیر از اصل وجود و نوریت چیز دیگرى نیست؛ یعنى آمیخته و مرکبى از وجود و عدم وجود نیست، که این عدم وجود ظلمت و ضعف را پدید آورده باشد، همان وجود تک و تنها است بدون هیچ چیزى؛ منتهى ضعیف شده آن.
اگر شما خود وبا را بخواهى تزریق کنید شخص وبا مىگیرد، مىمیرد. یک وقتى همین وبا را تضعیفش مىکنید، بعد به شخص تزریق مىکنید، در این صورت نه تنها شخص را نمىکشد بلکه واکسن هم مىشود براى این که مبتلا به بیمارى نشود.
وجود نیز همین طور است. آن وجودى که مىخواهد بیاید در مراتب پائین، لازمه تنزلش ضعف تجرّدى است که از آن بساطتى که دارد بواسطه ظهوراتى که پیدا
مىکند. اما حقیقتش عین همانى است که در آن بالاست، هیچ تفاوتى ندارد.
ومنها أن الواجب مبدأ للممکنات، اشکال دیگرى که در اینجا شده، وصف مبدئیت در اینجا مطرح است- در اول وصف تجرد از ماهیت بود الان وصف مبدئیت- فلو کان وجوداً مجرداً اگر واجب متعال وجود بحت و بسیط و مجرد از ماهیت بود فکونه مبدأ للممکنات إن کان لذاته آن که علت براى مابقى است و علت براى ممکنات است، اگر لذاته است، به وجودش بر مىگردد بدون انضمام شىء آخر فیلزم أن یکون کل وجود کذلک لازمه این مطلب این است که هر وجودى به لحاظ این که وجود است مبدأى براى ممکنات باشد، آن وقت به مقدار ما لا نهاى همبدأ داریم وهو محال لاستلزامه کون کل وجود ممکن چون نتیجه این قیاس اینطور مىشود که هر ممکنى، عله لنفسه و لعلله، علت باشد براى خودش که «تقدم شئ على نفسه» لازم مىآید و یکى هم علت باشد براى همه ممکنات دیگر؛ حتى سلسله علل خودش. بخاطر این که هر وجودى حصهاى از وجود را دارد، و آن مبدئیت براى کل بر آن عارض مىشود. مثل اینکه مىگوئیم: اگر ما اکرام را بر علم بار کنیم، هر شخصى که حصهاى از علم دارد حکم اکرام هم بر سرش مىآید. این هم همینطور است.
وإلا فإن کان هو الوجود مع قید التجرد، حالا اگر به خود ذات که اصل وجود است بر نگردد، این مبدئیت به وجود با قید تجرد باشد؛ یعنى نه اینکه هر وجودى مبدأ براى ممکنات باشد، بلکه وجود مجرد از ماهیت مبدأ ممکنات است- به انضمام قید تجرد- پس بنابراین بقیه ممکنات که مجرد از ماهیت نیستند، از تحت این تعریف خارج مىشوند؛ فقط وجودى مىماند که این وجود مقید به تجرد از ماهیت است. این وجودِ مقید به تجرد از ماهیت من حیث المجموع مبدأ براى جمیع ممکنات خواهد بود. پس وجود واجب مىماند. به این هم اشکال وارد مىشود که اگر ذات به انضمام تجرد و با قید تجرد بشود، لزم ترکب المبدأ الأول لازمهاش این است که مبدأ اول مرکب باشد از یک امر وجودى و امر عدمى،- چون تجرد از
ماهیت امر عدمى است- بل عدمه بلکه عدمش لازم مىآید ضروره أن أحد جزئیه و هو التجرد عدمى یکى از دو جزء این مبدأ اول که تجرد باشد، امر عدمى است پس مبدأ اول هم معدوم مىشود. چیزى که از یک امر وجودى، و عدمى مرکب بشود آن معدوم است.
وإن کان بشرط التجرّد لزم جواز کون کل وجود مبدأ لکل وجود قسم سوم؛ اگر این مبدئیت به وجود برگردد، بشرط تجرد نه منضم با تجرد، لازمهاش این است که هر وجودى مبدأ براى هر وجودى بشود إلا أن الحکم تخلف عنه الا این که حکم تخلف مىشود از او لفقدان شرط المبدئیه و هو التجرد بخاطر فقدان شرط مبدئیت است که عبارت از تجرد باشد یعنى هر وجود بتواند که مبدأ باشد، بالأخره این شرط ممکن است تحقق پیدا کند؛ حالا یک مانعى نمىگذارد این شرط تحقق پیدا کند، اما اصل وجود قابلیت براى مبدئیت را دارد، یعنى هر وجودِ مصداقىِ خارجى قابلیت براى مبدئیت دارد الا اینکه باریتعالى آن جا نشسته؛ نمىگذارد که تجرد از ماهیت براى این وجود حاصل بشود. مىگوید من نمىگذارم، اگر من مىگذاشتم شما مىتوانستید مبدأ براى همه چیز بشوید. این هم خودش محال است؛ چون لازمه هر وجودِ ممکنى ممکنیت است و اقتضاى مبدئیت در آن محال و مستحیل است وممکن امکان ذاتى دارد.
والجواب کما مَرَّ، جواب مانند جواب اول است أن ذلک لذاته الذى هو وجود خاص مبدئیت به ذات واجب هم بر مىگردد، که وجود خاص است مخالف لسائر الوجودات، با سایر وجودات مخالف است ذاتاً و حقیقیه کما هو عند الجمهور من المشائین أو تأصلا و غنى کما هو عند الأقدمین بر مىگردد به ذات واجب از نقطه نظر تأصل و از نقطه نظر تامیّت و غنایى که دارد؛ یا همانطورى که فهلویین و حکماء فرس به مراتب تشکیکى وجود معتقدند؛
بنابراین مبدأ به اصل الوجودى که آن اصل الوجود عبارت است از اصل
الوجود تام. و لازمه تمامیت این است که اقتضاى مبدئیت براى ما بقى و کلّ هستى و ممکنات را بکند. این هم اشکال دیگر و جوابش.[۳]
[۱] – ص ۱۲۶.
[۲] – تلمیذ: پس وجود هست منتهى مرتبه نازلهاش است؟
استاد: بله همان وجود نور است یعنى وجود مستقل از نور نیست
[۳] – تلمیذ: تمام این اشکالاتى که الان هست بخاطر اینست که صرافت و تجرد را قید براى وجود و براى ذات واجب مىگیرند، بعد اشکالاتى را درست مىکنند و جواب را مىدهند.
استاد: صرافت عین وجود است. بساطت و صرافت لازمه وجود است. ما با بساطت و صرافت اصلًا جواب اشکال را مىدهیم؛ یعنى عکس آنچه که شما مطرح مىکنید. حتى نسبت به فهلویین و حکماى فرس که قائل به مراتب تشکیک هستند اشکال وارد مىشود. چون همانطورى که عرض شد قائل به مراتب تشکیک، امتیاز هویتى بین واجب متعال و بین بقیه مراتب قائل است، چون وجود را مشکک مىداند.
مگر آن تشکیکى را که ما معنا کردیم و بسیارى از بزرگان فرمودهاند که منافاتى با تشخص وجود ندارد، منظور بگیریم؛ و الا اگر تشکیک به این معنا باشد- بنابر مبناى مرحوم کمپانى یا دیگران- که عبارت است از حدود وجودى هر تعینى و هر هویتى در مراتب نزولیه، بنابراین ما باید قائل به اختلاف هویتى و مرتبه بین خداوند متعال و بین بقیه باشیم؛ یعنى در عین این که قائل به اتحاد مفهوم وجود هستیم در عین حال باید قائل به اختلاف مرتبه در مراتب تعینات و واجب الوجود باشیم. پس واجب الوجود منحاز از بقیه مراتب تعینات، لذا اینجاست که خدا را در عالم احدیت مىگذارند، و مىگویند برو آن جا پائین تر نیا که اگر بیائى پائین تر، خلط بین علت و معلول، خلط بین مرتبه بالا و پائین تر ایجاد مىشود، و بطور کلى مراتب تشکیک همهاش به هم مىریزد. این مراتب تشکیک که خلط یک مرتبه با مرتبه دیگر نیست. شما خورشید را اگر نگاه کنید نورِ در جوّ خورشید یک مرتبه دارد، در جو زمین یک مرتبه دیگر دارد و این دو مرتبه هیچ وقت با هم خلط و یکى نمىشوند؛ وحدت پیدا نمىکنند، و نور اینجا به شدّتى است که چشم انسان مىتواند آن را ادراک کند. قطعاً ما در جو خورشید چشممان قادر بر رؤیت نور شمس نخواهد بود؛ اگر یکى بودند، باید آنچه در اینجا مىبینیم آنجا نیز ببینیم. یا آن گرمائى که اینجا است باید آنجا نیز باشد. در حالى که گرما آنجا شصت هزار درجه است اینجا چهل درجه است. این تفاوت براى تحقق مراتب و رتبه است که از آن تعبیر به وجود مراتب مىکنند.
و یا وجود مراتب است که موجب امتیاز این مراتب از یکدیگر و عدم خلط بین اینها خواهد شد. قائلین به تشکیک در وجود هم، همین را قائلند، مىگویند: وجود داراى مراتب تشکیکى است؛ یک وجودى داریم بسیار عالى راقى و مجرد است. اصلا این وجود بدون شائبهاى از تعینات است که غیر از نفس حقیقت او که ما لا یدرک و ما لا یوصف است، هیچ چیز دیگرى نمىتواند به او منضم بشود؛ نه شکل بر او عارض مىشود، نه جسم بر او عارض مىشود، نه صورت بر او عارض مىشود، نه حرکت بر او عارض مىشود، نه فعلیت بعد از استعداد بر او عارض مىشود، نه تجدد بر او عارض مىشود؛ هیچ چیزى بر این وجود عارض نمىشود. این وجود و این مقام، مقام ذات است و مقام احدیت است و در آن مقام دیگر راهى براى تعین ندارد، این مرتبه اعلاى از وجود است. بعد مىگویند: یک مرتبه پایینتر داریم، یک خوردهاى مسأله در اینجا تنزل پیدا مىکند، در اینجا یک حرکتى وجود دارد، اینجا یک آثار و شوائب ظهورى وجود دارد؛ از او تعبیر به مراتب اسماء و صفات مىکنند. یک خوردهاى ا ز آنجا پایین تر، مىآئیم مىگوئیم در آنجا شوائبى از کمال و شوائبى از فعلیت بعد الاستعداد وجود دارد؛
در مراتب نوریه و مراتب وجودیه هم، قائل به استعداد هستیم و استعداد فقط لازمه ماده نیست
– اگر در مجردات قائل به فعلیت بعد الاستعداد بشویم که هستیم، ما استعداد را تنها لازمه ماده نمىدانیم و مختص به جسم و ماده نمىدانیم. در مراتب نوریه و مراتب وجودیه هم، قائل به استعداد هستیم و استعداد فقط لازمه ماده نیست؛ بلکه لازمه خود اصل و آن مرتبه- به اصطلاح- وجودى هویت آن وجود است، چون مراتب فیض لا یتناهى است. هر مرتبه از مراتب هویت وجودى استعداد براى مرتبه
اعلى را در حال سیر عرضى یا در سیر طولى دارد.
تلمیذ: پس قوه فعلى هتامه وجود ندارد، پس نبى مکرم هم قوه دارند.
استاد: آن هم همین طور است. آن هم فعلیت ندارد آن هم الى غیر النهایه استعداد دارد.
حتى در نفس پیغمبر هم قوه هست و الان هم پیغمبر دارد سیر مىکند
تلمیذ: پس قوه در همه جا هست غیر از خدا؟
استاد: بله در همه چیز هست حتى در نفس پیغمبر هم قوه هست و الان هم پیغمبر دارد سیر مىکند. این دعایى که ما مىخوانیم:« اللهم صل على محمد و آل محمد و ارفع درجته» این« و ارْفَع درجتَه» بخاطر حقیقت اوست. بخاطر همان سیر عرضى اوست. سیر طولى که همه به فناء مىرسند و بعد دیگر در مراحل اسماء و صفات سیر مىکنند که آن لایتناهى است. یعنى اگر در لایتناهى سیر کنند مثل این که ۱ سانت رفته اند. و آن هم سر جایش است.
بنابر این مراتب تشکیکى که این افراد قائلند به این مىشود که خداى متعال در یک مرتبهاى قرار مىگیرد که آن مرتبه جداى از همه مراتب خواهد بود، در عین حال مفهوم وجود به اشتراک معنوى بر همه اینها صادق است. اینطور نیست که مثل مشائین قائل باشند به اینکه وجود داراى حقایق مختلفه بالذاتى است که مجازاً یک لفظى را شما بر آنها اطلاق مىکنید- و به این اشکالاتى وارد مىشود. اما در وجود مشکک اگر ما قائل باشیم بر اینکه حقیقت وجود، حقیقت واحد است و وجود را معنا کنیم به اینکه آن صرافت و بساطت و عام الشمول بودن او، براى همه تعینات است. که از او تعبیر به بسیط الحقیق هکل الاشیاء مىکنند. اگر وجود را به این معنا بگیریم دیگر در اینجا نفس تبیین و تعریف این معنى جائى را براى ماهیت باقى نمىگذارد، شما وقتى که یک وجود را، وجود بسیط و بالصراف هگرفتید، ماهیت را به چه معنا مىخواهید بر این وجود حمل کنید؟ چه مىخواهید بگویید؟ ماهیت یعنى چه؟ یعنى حدود ماهوى یک وجود. این وجود جسم است، این وجود در زمان است، این وجود در مکان است، این وجود فصلش این است، این وجود جنسش این است، این وجود داراى این اعراض است، این وجود داراى این أَشکال است؛ اینها ماهیات اشیاء مىشود. اگر شما وجود را یک وجود بسیطى گفتید که آن وجود بسیط اشیاء را در بر مىگیرد و اطلاق دارد، حد ندارد؛ شکل ندارد، پس چه چیزى مىماند که شما مىخواهید بگویید این ماهیت دارد یا ندارد؟! اصلًا چیزى باقى نمىماند.
مثل اینکه مولى به بندهاش بگوید یک آبى بیاور! چه آبى بیاورم؟ یک آبى بیاور، نه آب دریا باشد، نه آب رودخانه باشد، نه آب شیر باشد، نه آب چشمه باشد، نه آب باران باشد، نه آب گودال باشد. دیگر در لیوان هیچ نمىتوان آورد!! هیچ آبى در اینجا نیست که بیاوریم. یا مىگوید یک آبى براى من بیاور، نه سفید باشد، نه قرمز باشد، نه آب خربزه باشد، نه آب هندوانه باشد. یک آب میوهاى بیاور که هیچى نباشد، آب انگور نباشد، سیب نباشد، خربزه نباشد، گلابى نباشد. مىگوید آقا پس چه بیاوریم؟ این میوه را از کجا برایت بیاوریم؟
شما آمدید وجود بسیط و وجود بالصراف هرا یک وجودى گرفتید که نه شکل دارد، نه رنگ دارد، نه جسم است، نه حدى دارد، نه در زمان است، نه در مکان است، نه ضعیف است، نه قصور دارد، هیچى ندارد. پس براى این ماهیت چه جائى مىماند؟ دیگر ماهیتى باقى نماند! اگر از اول بیاییم وجود را تبیین کنیم؛ بحث را ببریم درباره این که حقیقت وجود چیست؟ آن حقیقت وجود یک حقیقت نوریهاى است که در آن
اطلاق است، لا حدى است، لا انتهائى است، در او کمال است، در او تمام است، استعداد ندارد؛ فعلیت تام است و غیره … اگر این را بحث بکنیم دیگر نوبتى براى این بحثها باقى نمىماند. حالا با توجه به این قضیه- چون این بحث نشده یا اینکه مثلًا مجمل شده- این اشکالاتى که پیدا مىشود مرتباً باید ایشان برگردند قبل دومرتبه برگردند اینجا
تلمیذ: خلاصه نباید صرافت را قید براى وجود بگیریم.
استاد: صرافت مقتضاى ذاتى وجود است. اشکال ندارد که ذاتیات یک شىء را به عنوان مقید آن شىء قید بیاوریم؛ وقتى مىگویید انسان چیست؟ مىگویید: انسان حیوانى است ناطق، انسان حیوان مقید به نطق است. مىگویید: چرا ذاتیات انسان را قید آوردید؟ ما در مقام تحدید و تعریف باید ذاتیات یک شىء را براى آن شىء بیاوریم؛ وجود بسیط با وجود غیر بسیط فرق مىکند. وجودى که اطلاق دارد با وجودى که اطلاق ندارد و به عنوان ظهور و ماهیت تجلى پیدا کرده فرق مىکند؛ اصل و حقیقت وجود واحد است، مقید به صرافت است؛ ظهوراتش در خارج آن صرافت را و لا حدّى را ندارد. مثل وجوداتى که شما مىبینید؛ این وجود محدود است، این وجود قلم محدود است، وجود کتاب در اینجا محدود است. این وجودات محدودند. ظهورش، در اینجا حد است.
اما حقیقتش، صرافت لازمه ذاتش است یعنى این در حقیقت خودش صرافت دارد نه این که در حقیقت خودش هم مقید است. اینها چون وجود را بسیط و بالصرافه نمىدانند این اشکالات را وارد مىکنند اما اگر همین فخر رازى و امثال ذلک حقیقت وجود را بسیط بگیرند دیگر مقتضاى حرفشان تجرد از ماهیت هست. مقتضاى حرفشان مبدئیت هست.