حدیث معراج
حدیث مِعراج، حدیثی قدسی که گفتگوی میان خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله در معراج را گزارش می‌دهد. احادیث قدسی فراوانی از معراج پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده‌اند. حدیثی که امروزه به نام «حدیث معراج»، شهرت دارد، روایتی طولانی است که نخستین بار در کتاب ارشاد القلوب آمده است. در این حدیث، از مسائل اخلاقی فراوانی مانند رضا، توکل، نکوهش دنیا، روزه، سکوت، محبت‌ورزیدن به مستمندان، ویژگی‌های اهل آخرت و اهل دنیا سخن به میان آمده است.
متن و ترجمه حدیث
رُوِی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه‌السلام أَنَّ النَّبِی صلی الله علیه و آله سَأَلَ رَبَّهُ سُبْحَانَهُ لَیلَهَ الْمِعْرَاجِ فَقَالَ یا رَبِّ‌ای الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ
از حضرت امیر علیه‌السلام روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله در شب معراج از خداوند پرسید: پروردگارا کدام عمل فضیلت بیشتری دارد؟
فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَیسَ شَیءٌ أَفْضَلَ عِنْدِی مِنَ التَّوَکلِ عَلَی وَ الرِّضَا بِمَا قَسَمْتُ یا مُحَمَّدُ وَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَحَابِّینَ فِی وَ وَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَعَاطِفِینَ فِی وَ وَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَوَاصِلِینَ فِی وَ وَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَوَکلِینَ عَلَی
اوند پاسخ داد: چیزی نزد من از توکل به خودم و خشنودی از تقسیم بالاتر نیست.ای محمّد! دوستی خود را نسبت به دوست‌داران لازم نمودم، و محبت خود را به افراد مهربان که در راه من مهربانی میکنند، واجب کردم و محبّت خود را نسبت به کسانی که به من پیوستهاند و افرادی که بر من توکل نمودهاند، لازم دیدم.
وَ لَیسَ لِمَحَبَّتِی عِلْمٌ وَ لَا غَایهٌ وَ لَا نِهَایهٌ وَ کلَّمَا رَفَعْتُ لَهُمْ عِلْماً وَضَعْتُ لَهُمْ عِلْماً أُولَئِک الَّذِینَ نَظَرُوا إِلَی الْمَخْلُوقِینَ بِنَظَرِی إِلَیهِمْ وَ لَمْ یرْفَعُوا الْحَوَائِجَ إِلَی الْخَلْقِ بُطُونُهُمْ خَفِیفَهٌ مِنْ أَکلِ الْحَرَامِ نَعِیمُهُمْ فِی الدُّنْیا ذِکرِی وَ مَحَبَّتِی وَ رِضَائِی عَنْهُمْ
باید بدانی که دوستی من پایانی ندارد و هر گاه بر دوستی خود نسبت به ایشان بیفزایم، نشانه‌ای در آن قرار میدهم.
آنان کسانی هستند که چون من به مخلوقاتم مینگرند و نیازهای خود را نزد مردم ابراز نمیکنند و شکم‌ها را از حرام نگاه میدارند. در دنیا به ذکر و محبت من غرق در نعمت‌اند و نهایت رضایت را از ایشان دارم.
یا أَحْمَدُ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَکونَ أَوْرَعَ النَّاسِ فَازْهَدْ فِی الدُّنْیا وَ ارْغَبْ فِی الْآخِرَهِ
فَقَالَ إِلَهِی کیفَ أَزْهَدُ فِی الدُّنْیا؟ فَقَالَ خُذْ مِنَ الدُّنْیا حَفْناً مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ اللِّبَاسِ وَ لَا تَدَّخِرْ لِغَدٍ وَ دُمْ عَلَی ذِکرِی. فَقَالَ یا رَبِّ کیفَ أَدُومُ عَلَی ذِکرِک فَقَالَ بِالْخَلْوَهِ عَنِ النَّاسِ وَ بُغْضِک الْحُلْوَ وَ الْحَامِضَ وَ فَرَاغِ بَطْنِک وَ بَیتِک مِنَ الدُّنْیا
اى احمد! اگر دوست مىدارى که باورعترین مردم باشى، نسبت به دنیا زهد پیشه کن و به آخرت تمایل داشته باش؟
پرسید: خدایا چگونه زاهدترین باشم؟ فرمود: در دنیا اندکى [الخف بالکسر: یعنى خفیف و سبک.] از خوراکیها و نوشیدنیها و پوشیدنیها برگیر، و براى روز بعد ذخیره مکن و بر ذکر من مداومت نما.
پرسید: چگونه بر ذکر تو مداومت کنم؟ فرمود: با دورى از مردم و گرویدن به خلوت و عدم توجّه به تلخ و شیرین دنیا و خالى داشتن شکم و خانه است از نعمتهاى دنیایى.
یَا أَحْمَدُ احْذَرْ أَنْ تَکُونَ مِثْلَ الصَّبِیِّ إِذَا نَظَرَ إِلَى الْأَخْضَرِ وَ الْأَصْفَرِ وَ إِذَا أُعْطِیَ شَیْئاً مِنَ الْحُلْوِ وَ الْحَامِضِ اغْتَرَّ بِه
ِ فَقَالَ یَا رَبِّ دُلَّنِی عَلَى عَمَلٍ أَتَقَرَّبُ بِهِ إِلَیْکَ قَالَ اجْعَلْ لَیْلَکَ نَهَاراً وَ نَهَارَکَ لَیْلًا قَالَ یَا رَبِّ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ اجْعَلْ نَوْمَکَ صَلَاهً وَ طَعَامَکَ الْجُوع
اى احمد! بر حذر باش که مانند کودکان نباشى، که هر رنگى را مىبینند و هر چیزى را از ترش و شیرین که به دست مىآورند، مغرور مىگردند.
عرض کرد: خدایا مرا به کارى دعوت کن که با انجام آن به تو نزدیک شوم؟
فرمود: شب خود را روز قرار بده و روزت را شب.
پرسید: چگونه؟
فرمود: خوابت را در شب تبدیل به نماز و غذایت را در روز گرسنگى کن (و روزه بگیر).
یَا أَحْمَدُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا مِنْ عَبْدٍ ضَمِنَ لِی بِأَرْبَعِ خِصَالٍ إِلَّا أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّهَ یَطْوِی لِسَانَهُ فَلَا یَفْتَحُهُ إِلَّا بِمَا یَعْنِیهِ وَ یَحْفَظُ قَلْبَهُ مِنَ الْوَسْوَاسِ وَ یَحْفَظُ عِلْمِی وَ نَظَرِی إِلَیْهِ وَ یَکُونُ قُرَّهُ عَیْنَیْهِ الْجُوع
اى احمد! سوگند به جلال و عزّتم، اگر بندهاى چهار خصلت را برایم ضمانت نماید، او را در بهشت داخل مىکنم، زبانش را جز در موارد لازم باز نکند و دلش را از وسواس حفظ کند، و بداند که من نسبت به تمام حالاتش علم دارم و او را مىبینم، و نور چشمش را گرسنگى بداند، (و روزه بگیرد).
َ یَا أَحْمَدُ لَوْ ذُقْتَ حَلَاوَهَ الْجُوعِ وَ الصَّمْتِ وَ الْخَلْوَهِ وَ مَا وَرِثُوا مِنْهَا قَالَ یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ الحِکْمَهُ وَ حِفْظُ الْقَلْبِ وَ التَّقَرُّبُ إِلَیَّ وَ الْحُزْنُ الدَّائِمُ وَ خِفَّهُ الْمَئُونَهِ بَیْنَ النَّاسِ وَ قَوْلُ الْحَقِّ وَ لَا یُبَالِی عَاشَ بِیُسْرٍ أَمْ بِعُسْر
اى احمد! اگر شیرینى گرسنگى (و روزه) و خاموشى و خلوت و دورى از مردم و نتایجى که در پى دارند، مىچشیدى (همیشه بر آنها ملازمت مىکردى)؟ پرسید: خداوندا نتیجه گرسنگى چیست؟ فرمود: کسب حکمت و دانش و حفظ قلب و تقرّب به من و حزن دائم و سبکى مخارج زندگى در میان مردم، و گفتن سخن حقّ است و باک نداشتن از اینکه زندگى با آسانى مىگذرد یا با سختى.
یَا أَحْمَدُ هَلْ تَدْرِی بِأَیِّ وَقْتٍ یَتَقَرَّبُ الْعَبْدُ إِلَیَّ قَالَ [لَا یَا رَبِّ قَالَ] إِذَا کَانَ جَائِعاً أَوْ سَاجِداً
اى احمد! آیا مىدانى بنده در چه وقت به من تقرّب مىیابد؟ عرضه داشت: نه اى پروردگار من. فرمود: هنگامى که گرسنه (و روزه) باشد و یا در حال سجده.
یَا أَحْمَدُ عَجِبْتُ مِنْ ثَلَاثَهِ عَبِیدٍ عَبْدٍ دَخَلَ فِی الصَّلَاهِ وَ هُوَ یَعْلَمُ إِلَى مَنْ یَرْفَعُ یَدَیْهِ وَ قُدَّامَ مَنْ هُوَ وَ هُوَ یَنْعُسُ وَ عَجِبْتُ مِنْ عَبْدٍ لَهُ قُوتُ یَوْمٍ مِنَ الْحَشِیشِ أَوْ غَیْرِهِ وَ هُوَ یَهْتَمُّ لِغَدٍ وَ عَجِبْتُ مِنْ عَبْدٍ لَا یَدْرِی أَنِّی رَاضٍ عَنْهُ أَوْ سَاخِطٌ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَضْحَکُ
اى احمد! در شگفتم از سه کس: بندهاى که در حال نماز است و مىداند به سوى چه کسى دست را بالا برده، و مقابل چه کسى ایستاده، و چرت مىزند، و در شگفتم از کسى که خوراک یک روز را دارد، با این وصف در فکر مخارج فرداست و برایش تلاش مىکند، و در شگفتم از بندهام که نمىداند من از او راضیم یا خشمگین، با این حال مىخندد.
یَا أَحْمَدُ إِنَّ فِی الْجَنَّهِ قَصْراً مِنْ لُؤْلُؤٍ فَوْقَ لُؤْلُؤٍ وَ دُرَّهٍ فَوْقَ دُرَّهٍ لَیْسَ فِیهَا قَصْمٌ وَ لَا وَصْلٌ فِیهَا الْخَوَاصُّ أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّهً فَأُکَلِّمُهُمْ کُلَّمَا نَظَرْتُ إِلَیْهِمْ وَ أَزِیدُ فِی مِلْکِهِمْ سَبْعِینَ ضِعْفاً وَ إِذَا تَلَذَّذَ أَهْلُ الْجَنَّهِ بِالطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ تَلَذَّذُوا أُولَئِکَ بِذِکْرِی وَ کَلَامِی وَ حَدِیثِی قَالَ یَا رَبِّ مَا عَلَامَهُ أُولَئِکَ قَالَ مَسْجُونُونَ قَدْ سَجَنُوا أَلْسِنَتَهُمْ مِنْ فُضُولِ الْکَلَامِ وَ بُطُونَهُمْ مِنْ فُضُولِ الطَّعَامِ
اى احمد! در بهشت قصرى از لؤلؤ و درّ ساخته شده که بندگان خاص را به آنجا برم و هر روز هفتاد بار به ایشان مىنگرم و با آنان سخن مىگویم و در هر بار نگاه قصرشان را هفتاد برابر وسیع مىنمایم، و هنگامى که اهل بهشت با خوراک و نوشیدنى لذّت برند، ایشان با یاد و سخن گفتن با من لذّت مىبرند.
پرسید: خدایا نشانه اینان چیست؟
فرمود: آنان کسانى هستند که زبان خود را از گفتار بیهوده و شکمشان را از زیادى طعام حفظ مىنمایند.
یَا أَحْمَدُ إِنَّ الْمَحَبَّهَ لِلَّهِ هِیَ الْمَحَبَّهُ لِلْفُقَرَاءِ وَ التَّقَرُّبُ إِلَیْهِمْ قَالَ وَ مَنِ الْفُقَرَاءُ ؟ قَالَ الَّذِینَ رَضُوا بِالْقَلِیلِ وَ صَبَرُوا عَلَى الْجُوعِ وَ شَکَرُوا عَلَى الرَّخَاءِ وَ لَمْ یَشْکُوا جُوعَهُمْ وَ لَا ظَمَأَهُمْ وَ لَمْ یَکْذِبُوا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لَمْ یَغْضَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ وَ لَمْ یَغْتَمُّوا عَلَى مَا فَاتَهُمْ وَ لَمْ یَفْرَحُوا بِمَا آتَاهُمْ
اى احمد! محبّت و دوستى من، دوستى با فقرا و معاشرت و آمیزش با ایشان است، پرسید: فقرا چه کسانى هستند؟
فرمود: کسانى هستند که به اندک از مال دنیا خرسندند، و بر گرسنگى صبر مىکنند و در نعمت و آسایش سپاسگزارند، و از گرسنگى و تشنگى خود به کسى شکوه نمىبرند و دروغ نمىگویند و بر من خشم نمىگیرند، و به آنچه از دنیاى ایشان فوت شده غمگین و محزون نمىگردند و به آنچه به ایشان رسیده خوشحال نمىشوند (و در آسایش و سختى یک نواختند).
یَا أَحْمَدُ مَحَبَّتِی مَحَبَّهُ الْفُقَرَاءِ فَأَدْنِ الْفُقَرَاءَ وَ قَرِّبْ مَجْلِسَهُمْ مِنْکَ وَ أَبْعِدِ الْأَغْنِیَاءَ وَ أَبْعِدْ مَجْلِسَهُمْ عَنْکَ فَإِنَّ الْفُقَرَاءَ أَحِبَّائِی
اى احمد! دوستى با من، دوستى با فقراست، پس به ایشان نزدیک شو و آنان را به خود نزدیک کن و در مجالسشان حاضر شو، تا من به تو نزدیک شوم، و از توانگران و مجالسشان دورى کن، زیرا فقرا دوستان منند.
یَا أَحْمَدُ لَا تَزَیَّنْ بِلَیِّنِ اللِّبَاسِ وَ طَیِّبِ الطَّعَامِ وَ لَیِّنِ الْوِطَاءِ فَإِنَّ النَّفْسَ مَأْوَى کُلِّ شَرٍّ وَ رَفِیقُ کُلِّ سُوءٍ تَجُرُّهَا إِلَى طَاعَهِ اللَّهِ وَ تَجُرُّکَ إِلَى مَعْصِیَتِهِ وَ تُخَالِفُکَ فِی طَاعَتِهِ وَ تُطِیعُکَ فِیمَا تکره [یَکْرَهُ] وَ تَطْغَى إِذَا شَبِعَتْ وَ تَشْکُو إِذَا جَاعَتْ وَ تَغْضَبُ إِذَا افْتَقَرَتْ وَ تَتَکَبَّرُ إِذَا اسْتَغْنَتْ وَ تَنْسَى إِذَا کَبِرَتْ وَ تَغْفُلُ إِذَا آمَنَتْ وَ هِیَ قَرِینَهُ الشَّیْطَانِ وَ مَثَلُ النَّفْسِ کَمَثَلِ النَّعَامَهِ تَأْکُلُ الْکَثِیرَ وَ إِذَا حُمِلَ عَلَیْهَا لَا تَطِیرُ وَ کَمَثَلِ الدِّفْلَى لَوْنُهُ حَسَنٌ وَ طَعْمُهُ مُرٌّ
اى احمد! لباسهاى فاخر و نرم را بر خود مپوش و خوراکهاى رنگارنگ را مخور و خوابگاه خود را نرم مکن، زیرا نفس جایگاه هر شرّ و دوست هر بدى است، تو او را به اطاعت خدا وامىدارى و نفس تو را به گناه او فرا مىخواند و در اطاعت خدا با تو مخالفت مىنماید، و در آنچه خوش ندارى، اطاعتت مىکند و هنگامى که سیرش کنى، سر به طغیان برمىدارد، و چون گرسنه بماند، شکایت مىکند، و چون محتاج شود، خشم مىگیرد و چون توانگر گردد، تکبّر مىنماید و چون به مقامى برسد، مرا فراموش مىکند، و چون ایمن گردد، از (من) غافل مىگردد، او به شیطان نزدیک است، و مثل آن، مثل شتر مرغ است،[نعامه یعنى شتر مرغ که بسیار مىخورد ولى بار بسیار نمىبرد.] بسیار مىخورد، و بار نمىبرد و بسان خرزهره است، که رنگى زیبا و طعمى تلخ دارد.
یَا أَحْمَدُ أَبْغِضِ الدُّنْیَا وَ أَهْلَهَا وَ أَحِبَّ الْآخِرَهَ وَ أَهْلَهَا قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنْ أَهْلُ الدُّنْیَا وَ مَنْ أَهْلُ الْآخِرَهِ قَالَ أَهْلُ الدُّنْیَا مَنْ کَثُرَ أَکْلُهُ وَ ضَحِکُهُ وَ نَوْمُهُ وَ غَضَبُهُ قَلِیلُ الرِّضَا لَا یَعْتَذِرُ إِلَى مَنْ أَسَاءَ إِلَیْهِ وَ لَا یَقْبَلُ عُذْرَ مَنِ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ کَسْلَانُ عِنْدَ الطَّاعَهِ شُجَاعٌ عِنْدَ الْمَعْصِیَهِ أَمَلُهُ بَعِیدٌ وَ أَجَلُهُ قَرِیبٌ لَا یُحَاسِبُ نَفْسَهُ قَلِیلُ الْمَنْفَعَهِ کَثِیرُ الْکَلَامِ قَلِیلُ الْخَوْفِ کَثِیرُ الْفَرَحِ عِنْدَ الطَّعَامِ وَ إِنَّ أَهْلَ الدُّنْیَا لَا یَشْکُرُونَ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ لَا یَصْبِرُونَ عِنْدَ الْبَلَاءِ کَثِیرُ النَّاسِ عِنْدَهُمْ قَلِیلٌ یَحْمَدُونَ أَنْفُسَهُمْ بِمَا لَا یَفْعَلُونَ وَ یَدَّعُونَ بِمَا لَیْسَ لَهُمْ وَ یَتَکَلَّمُونَ بِمَا یَتَمَنَّوْنَ وَ یَذْکُرُونَ مَسَاوِئَ النَّاسِ وَ یُخْفُونَ حَسَنَاتِهِمْ فَقَالَ یَا رَبِّ کُلُّ هَذَا الْعَیْبِ فِی أَهْلِ الدُّنْی
اى احمد! دنیا و اهل آن را دوست مدار و آخرت و اهل آن را دوست خود گیر، پرسید خدایا اهل دنیا و آخرت چه کسانى هستند؟
فرمود: اهل دنیا کسى است که بسیار بخورد و بسیار بخندد و بسیار خشم گیرد و هر اندازه مال داشته باشد راضى نگردد، به کسى که بدى کرده، عذر نمىخواهد، و کسى که از او عذر بخواهد، نمىپذیرد هنگام طاعت و عبادت کسل و هنگام معصیت شجاع است، آرزویش دراز و مرگش نزدیک است، و خود را محاسبه نمىکند، سودش به دیگران کم و گفتارش بسیار است، ترسش (از خدا) اندک و هنگام خوردن غذا بسیار شاد است، و هنگام رسیدن نعمت از خدا سپاسگزارى نمىکنند، و موقع بلا صبر ندارند، مردم را با دیده تحقیر مىنگرند و خود را مىستایند، که چنین و چنان کردیم، در صورتى که کارى صورت نمىدهند، و به چیزى که از ایشان نیست و دیگران را دعوت مىکنند و بر دیگران (اگر کارى کوچک کرده باشند) منّت مىگذارند و همواره از بدیهاى مردم سخن مىگویند.
قَالَ یَا أَحْمَدُ إِنَّ عَیْبَ أَهْلِ الدُّنْیَا کَثِیرٌ فِیهِمُ الْجَهْلُ وَ الْحُمْقُ لَا یَتَوَاضَعُونَ لِمَنْ یَتَعَلَّمُونَ مِنْهُ وَ هُمْ عِنْدَ أَنْفُسِهِمْ عُقَلَاءُ وَ عِنْدَ الْعَارِفِینَ حُمَقَاءُ
اى احمد! دنیا پرستان زشتیهاى بسیارى دارند، از جمله نادان هستند و احمق و به استاد خود احترام نمىگذارند و خود را عاقل و خردمند مىدانند، و حال اینکه نزد عارفان، گروهى احمق هستند.
یَا أَحْمَدُ إِنَّ أَهْلَ الْخَیْرِ وَ أَهْلَ الْآخِرَهِ رَقِیقَهٌ وُجُوهُهُمْ کَثِیرٌ حَیَاؤُهُمْ قَلِیلٌ حُمْقُهُمْ کَثِیرٌ نَفْعُهُمْ قَلِیلٌ مَکْرُهُمْ النَّاسُ مِنْهُمْ فِی رَاحَهٍ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِی تَعَبٍ کَلَامُهُمْ مَوْزُونٌ مُحَاسِبِینَ لِأَنْفُسِهِمْ مُتَعَیِّبِینَ لَهَا تَنَامُ أَعْیُنُهُمْ وَ لَا تَنَامُ قُلُوبُهُمْ أَعْیُنُهُمْ بَاکِیَهٌ وَ قُلُوبُهُمْ ذَاکِرَهٌ إِذَا کُتِبَ النَّاسُ مِنَ الْغَافِلِینَ کُتِبُوا مِنَ الذَّاکِرِینَ فِی أَوَّلِ النِّعْمَهِ یَحْمَدُونَ وَ فِی آخِرِهَا یَشْکُرُونَ دُعَاؤُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ مَرْفُوعٌ وَ کَلَامُهُمْ مَسْمُوعٌ تَفْرَحُ بِهِمُ الْمَلَائِکَهُ وَ یَدُورُ دُعَاؤُهُمْ تَحْتَ الْحُجُبِ یُحِبُّ الرَّبُّ أَنْ یَسْمَعَ کَلَامَهُمْ کَمَا تُحِبُّ الْوَالِدَهُ الْوَلَدَ وَ لَا یُشْغَلُونَ عَنْهُ طَرْفَهَ عَیْنٍ وَ لَا یُرِیدُونَ کَثْرَهَ الطَّعَامِ وَ لَا کَثْرَهَ الْکَلَامِ وَ لَا کَثْرَهَ اللِّبَاسِ النَّاسُ عِنْدَهُمْ مَوْتَى وَ اللَّهُ عِنْدَهُمْ حَیٌّ کَرِیمٌ یَدَعُونَ الْمُدْبِرِینَ کَرَماً وَ یَزِیدُونَ الْمُقْبِلِینَ تَلَطُّفاً قَدْ صَارَتِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهُ عِنْدَهُمْ وَاحِدَهً
اى احمد! اهل خیر و آخرت، صورتهاى نحیف و لاغرى دارند و حیاى ایشان بسیار و حماقتشان اندک و سودشان به دیگران بیشمار و نیرنگشان کم است و مردم از دستشان در آسایشاند و نفسشان در رنج، گفتارشان وزین و خود را محاسبه مىکنند و نفس را به زحمت مىاندازند، چشمانشان مىخوابد، اما دلهایشان بیدار است، چشمانشان گریان، و دلهایشان به یاد من است، هنگامى که مردم از غافلان نوشته شوند ایشان از ذاکران محسوب مىگردند، در آغاز نعمت حمد خدا را و در آخرش شکر او را بهجا مىآورند، دعایشان به نزد خدا بالا مىرود و کلامشان شنیده مىشود، و فرشتگان را شاد مىکند و دعایشان به زیر عرش مىرسد و خداوند دوست مىدارد آن را بشنود، چنان که مادر و فرزند را، و لحظهاى از خدا غافل نمىگردند، زیادى طعام و غذا را نمىخواهند، و لباسهاى بسیار براى خود تهیه نمىکنند، مردمان (دنیاپرست) نزد ایشان چون مرده تلقى مىگردد، و خدا را حىّ و بزرگوار [شاید کرماء باشد که صفت آن بندگان است یعنى: بندگانى کریمند.] مىدانند، پشتکنندگان را به (خدا) دعوت مىکنند و به واردین مهربانى بسیار کنند و دنیا و آخرت در نظرشان یکسان است.
یَا أَحْمَدُ هَلْ تَعْرِفُ مَا لِلزَّاهِدِینَ عِنْدِی؟ قَالَ لَا یَا رَبِ
قَالَ یُبْعَثُ الْخَلْقُ وَ یُنَاقَشُونَ الْحِسَابَ وَ هُمْ مِنْ ذَلِکَ آمِنُونَ إِنَّ أَدْنَى مَا أُعْطِی الزَّاهِدِینَ فِی الْآخِرَهِ أَنْ أُعْطِیَهُمْ مَفَاتِیحَ الْجِنَانِ کُلِّهَا حَتَّى یَفْتَحُوا أَیَّ بَابٍ شَاءُوا وَ لَا أَحْجُبَ عَنْهُمْ وَجْهِی وَ لَأُنْعِمَنَّهُمْ بِأَلْوَانِ التَّلَذُّذِ مِنْ کَلَامِی وَ لَأُجْلِسَنَّهُمْ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ وَ أُذَکِّرُهُمْ مَا صَنَعُوا وَ تَعِبُوا فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ أَفْتَحُ لَهُمْ أَرْبَعَهَ أَبْوَابٍ
بَابٍ یَدْخُلُ عَلَیْهِمُ الْهَدَایَا بُکْرَهً وَ عَشِیًّا مِنْ عِنْدِی وَ بَابٍ یَنْظُرُونَ مِنْهُ إِلَیَّ کَیْفَ شَاءُوا بِلَا صُعُوبَهٍ وَ بَابٍ یَطَّلِعُونَ مِنْهُ إِلَى النَّارِ فَیَنْظُرُونَ إِلَى الظَّالِمِینَ کَیْفَ یُعَذَّبُونَ وَ بَابٍ یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ مِنْهُ الْوَصَائِفُ وَ الْحُورُ الْعِینُ
قَالَ یَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ الزَّاهِدُونَ الَّذِینَ وَصَفْتَهُمْ
قَالَ الزَّاهِدُ هُوَ الَّذِی لَیْسَ لَهُ بَیْتٌ یَخْرَبُ فَیَغْتَمَّ لِخَرَابِهِ وَ لَا لَهُ وَلَدٌ یَمُوتُ فَیَحْزَنَ لِمَوْتِهِ وَ لَا لَهُ شَیْءٌ یَذْهَبُ فَیَحْزَنَ لِذَهَابِهِ وَ لَا یَعْرِفُهُ إِنْسَانٌ لِیَشْغَلَهُ عَنِ اللَّهِ طَرْفَهَ عَیْنٍ وَ لَا لَهُ فَضْلُ طَعَامٍ یُسْأَلُ عَنْهُ وَ لَا لَهُ ثَوْبٌ لَیِّنٌ
اى احمد! آیا مىدانى زاهدان نزد من چه مقامى دارند؟ عرض کرد: نه خداى من.
فرمود: در روز رستاخیز که مردم به پاى حساب مىروند و به اعمالشان سختگیرى مىشود، ایشان از حساب در امانند، و کوچکترین چیزى که در آخرت به زاهدان مىبخشم، همه کلیدهاى بهشت است تا هر درى را که مىخواهند بگشایند، و رویم را از آنان نمىپوشانم و آنان را به اقسام نعمتها مثل تکلّم با آنان، خشنود مىسازم، و ایشان را در جایگاه «صدق» مىنشانم و اعمال نیک و رنجى که در دنیا دیدهاند، به یادشان مىآورم و چهار در را به رویشان مىگشایم:
درى که صبح و شام هدیهها از سوى من به سویشان گسیل مىگردد، و درى که از آن به سوى من بدون سختى و هر گونه که خواستند، مىنگرند، و درى که از آن به اهل آتش نگاه مىکنند، و ستمکاران را مىبینند که به چه عذابهایى گرفتارند، و درى که از آن کنیزکان [وصیفه جمعش وصایف به معناى کنیزک و جاریه است] و حور العین نزدشان مىروند.
پرسید: خدایا این زاهدان چه کسانى هستند؟
فرمود: زاهد کسى است که خانهاى ندارد تا خراب شود و برایش مغموم گردد و فرزندى ندارد که از مرگش محزون شود و مالى ندارد که از دستش برود و برایش اندوهگین شود و کسى او را نمىشناسد، تا لحظهاى از ذکر خدا بازش بدارد، و پس مانده غذا ندارد، که در بارهاش از او بازخواست شود، و جامه نرمى هم ندارد.
یَا أَحْمَدُ وُجُوهُ الزَّاهِدِینَ مُصْفَرَّهٌ مِنْ تَعَبِ اللَّیْلِ وَ صَوْمِ النَّهَارِ وَ أَلْسِنَتُهُمْ کِلَالٌ إِلَّا مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَى قُلُوبُهُمْ فِی صُدُورِهِمْ مَطْعُونَهٌ مِنْ کَثْرَهِ صَمْتِهِمْ قَدْ أَعْطَوُا الْمَجْهُودَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَا مِنْ خَوْفِ نَارٍ وَ لَا مِنْ شَوْقِ جَنَّهٍ وَ لَکِنْ یَنْظُرُونَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَیَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَهْلٌ لِلْعِبَادَهِ
اى احمد! صورتهاى زاهدان از خستگى شب و روزه روز به زردى مىگراید و زبانشان به ذکر خدا مشغول است دلهایشان از کثرت سکوت، ملولند، و سخت در تلاش عبادتند، نه از ترس آتش و یا شوق بهشت، بلکه به ملکوت آسمانها و زمین مىنگرند (و قدرت او را مىبینند) و مىفهمند که او شایسته عبادت است.
یَا أَحْمَدُ هَذِهِ دَرَجَهُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الصِّدِّیقِینَ مِنْ أُمَّتِکَ وَ أُمَّهِ غَیْرِکَ وَ أَقْوَامٍ مِنَ الشُّهَدَاءِ قَالَ یَا رَبِّ أَیُّ الزُّهَّادِ أَکْثَرُ زُهَّادُ أُمَّتِی أَمْ زُهَّادُ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ إِنَّ زُهَّادَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی زُهَّادِ أُمَّتِکَ کَشَعْرَهٍ سَوْدَاءَ فِی بَقَرَهٍ بَیْضَاءَ فَقَالَ یَا رَبِّ وَ کَیْفَ ذَلِکَ وَ عَدَدُ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَکْثَرُ قَالَ لِأَنَّهُمْ شَکُّوا بَعْدَ الْیَقِینِ وَ جَحَدُوا بَعْدَ الْإِقْرَارِ
اى احمد! این درجه پیامبران و صدیقان است که به امّت تو و امّتهاى پیامبران پیشین و به برخى از شهیدان دادهام.
عرض کرد: خدایا زاهدان امّت من بیشترند، یا زاهدان بنى اسرائیل؟
فرمود: زاهدان بنى اسرائیل نسبت به زاهدان امّت تو، مانند یک موسى سیاه در بدن گاوى سفید است.
پرسید: چگونه چنین است و حال اینکه عدد آنان بیشتر بوده؟
فرمود: عدد آنان بیشتر بود، اما پس از یقین گرفتار شک و پس از اقرار به انکار گرویدند.
قَالَ النَّبِیُّ صلّى اللَّه علیه و آله فَحَمِدْتُ اللَّهَ تَعَالَى وَ شَکَرْتُهُ وَ دَعَوْتُ لَهُمْ بِالْحِفْظِ وَ الرَّحْمَهِ وَ سَائِرِ الْخَیْرَات
پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلم روایت کرد، که در این موقع خدا را سپاس گفتم و براى زاهدان امت خود، دعا کردم و رحمت و سایر خیرات را بر ایشان خواستار گردیدم، تا همیشه ثابت قدم بمانند.
دنباله گفتگوى خدا با پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلم در شب معراج
یَا أَحْمَدُ عَلَیْکَ بِالْوَرَعِ فَإِنَّ الْوَرَعَ رَأْسُ الدِّینِ وَ وَسَطُ الدِّینِ وَ آخِرُ الدِّینِ إِنَّ الْوَرَعَ بِهِ یُتَقَرَّبُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى
اى احمد! ورع و پرهیزکارى را شیوه و شعار خود ساز، زیرا ورع اول و وسط و آخر دین است و به وسیله آن مىتوان به خداوند تقرّب جست.
یَا أَحْمَدُ إِنَّ الْوَرَعَ زَیْنُ الْمُؤْمِنِ وَ عِمَادُ الدِّینِ إِنَّ الْوَرَعَ مَثَلُهُ کَمَثَلِ السَّفِینَهِ کَمَا أَنَّ الْبَحْرَ لَا یَنْجُو إِلَّا مَنْ کَانَ فِیهَا کَذَلِکَ لَا یَنْجُو الزَّاهِدُونَ إِلَّا بِالْوَرَعِ
اى احمد! ورع زینت مؤمن و ستون دین است و مانند کشتى در دریاست که هر کس بر آن سوار شود نجات یابد، و زاهدان نجات نمىیابند مگر به داشتن ورع.
یَا أَحْمَدُ مَا عَرَفَنِی عَبْدٌ وَ خَشَعَ لِی إِلَّا خَشَعَ لَهُ کُلُّ شَیْءٍ
اى احمد! هیچ بندهاى مرا نشناخت و برایم تواضع ننمود، مگر اینکه همه چیز را برایش فروتن مىسازم.
یَا أَحْمَدُ الْوَرَعُ یَفْتَحُ عَلَى الْعَبْدِ أَبْوَابَ الْعِبَادَهِ فَیُکْرَمُ بِهِ الْعَبْدُ عِنْدَ الْخَلْقِ وَ یَصِلُ بِهِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ
اى احمد! به وسیله ورع است که درهاى عبادت به روى بنده باز مىگردد و به وسیله آن بنده من نزد مردم بزرگ مىگردد و به خداى خود تقرّب مىجوید و مقامى ارجمند کسب مىنماید.
یَا أَحْمَدُ عَلَیْکَ بِالصَّمْتِ فَإِنَّ أَعْمَرَ مَجْلِسٍ قُلُوبُ الصَّالِحِینَ وَ الصَّامِتِینَ وَ إِنَّ أَخْرَبَ مَجْلِسٍ قُلُوبُ الْمُتَکَلِّمِینَ بِمَا لَا یَعْنِیهِمْ
اى احمد! خاموشى را شیوه خود ساز، زیرا آبادترین مکانها قلوب کسانى است که با خاموشى و خوددارى از سخنان بیهوده قلب خود را آباد کردند، و خرابترین مکانها دلهاى کسانى است که با سخنان لغو و بیهوده دلهاى خود را ویران مىسازند.
یَا أَحْمَدُ إِنَّ الْعِبَادَهَ عَشَرَهُ أَجْزَاءٍ تِسْعَهٌ مِنْهَا طَلَبُ الْحَلَالِ فَإِنْ أُطِیبَ مَطْعَمُکَ وَ مَشْرَبُکَ فَأَنْتَ فِی حِفْظِی وَ کَنَفِی قَالَ یَا رَبِّ مَا أَوَّلُ الْعِبَادَهِ قَالَ أَوَّلُ الْعِبَادَهِ الصَّمْتُ وَ الصَّوْمُ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَا مِیرَاثُ الصَّوْمِ قَالَ الصَّوْمُ یُورِثُ الحِکْمَهَ وَ الحِکْمَهُ تُورِثُ الْمَعْرِفَهَ وَ الْمَعْرِفَهُ تُورِثُ الْیَقِینَ فَإِذَا اسْتَیْقَنَ الْعَبْدُ لَا یُبَالِی کَیْفَ أَصْبَحَ بِعُسْرٍ أَمْ بِیُسْرٍ وَ إِذَا کَانَ الْعَبْدُ فِی حَالَهِ الْمَوْتِ یَقُومُ عَلَى رَأْسِهِ مَلَائِکَهٌ بِیَدِ کُلِّ مَلَکٍ کَأْسٌ مِنْ مَاءِ الْکَوْثَرِ وَ کَأْسٌ مِنَ الْخَمْرِ یَسْقُونَ رُوحَهُ حَتَّى تَذْهَبَ سَکْرَتُهُ وَ مَرَارَتُهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ بِالْبِشَارَهِ الْعُظْمَى وَ یَقُولُونَ لَهُ طِبْتَ وَ طَابَ مَثْوَاکَ إِنَّکَ تَقْدَمُ عَلَى الْعَزِیزِ الْکَرِیمِ الْحَبِیبِ الْقَرِیبِ فَتَطِیرُ الرُّوحُ مِنْ أَیْدِی الْمَلَائِکَهِ فَتَصْعَدُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى فِی أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَهِ عَیْنٍ وَ لَا یَبْقَى حِجَابٌ وَ لَا سِتْرٌ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَى وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا مُشْتَاقٌ وَ یَجْلِسُ عَلَى عَیْنٍ عِنْدَ الْعَرْشِ ثُمَّ یُقَالُ لَهَا کَیْفَ تَرَکْتِ الدُّنْیَا فَیَقُولُ إِلَهِی وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ لَا عِلْمَ لِی بِالدُّنْیَا أَنَا مُنْذُ خَلَقْتَنِی خَائِفٌ مِنْکَ فَیَقُولُ اللَّهُ صَدَقْتَ عَبْدِی کُنْتَ بِجَسَدِکَ فِی الدُّنْیَا وَ رُوحُکَ مَعِی فَأَنْتَ بِعَیْنِی سِرُّکَ وَ عَلَانِیَتُکَ سَلْ أُعْطِکَ وَ تَمَنَّ عَلَیَّ فَأُکْرِمَکَ هَذِهِ جَنَّتِی مُبَاحٌ فتبیح فَتَبَحْبَحْ فِیهَا وَ هَذَا جِوَارِی فَاسْکُنْهُ فَیَقُولُ الرُّوحُ إِلَهِی عَرَّفْتَنِی نَفْسَکَ فَاسْتَغْنَیْتُ بِهَا عَنْ جَمِیعِ خَلْقِکَ وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ لَوْ کَانَ رِضَاکَ فِی أَنْ أُقَطَّعَ إِرْباً إِرْباً وَ أُقْتَلَ سَبْعِینَ قَتْلَهً بِأَشَدِّ مَا یُقْتَلُ بِهِ النَّاسُ لَکَانَ رِضَاکَ أَحَبَّ إِلَهِی کَیْفَ أُعْجَبُ بِنَفْسِی وَ أَنَا ذَلِیلٌ إِنْ لَمْ تُکْرِمْنِی وَ أَنَا مَغْلُوبٌ إِنْ لَمْ تَنْصُرْنِی وَ أَنَا ضَعِیفٌ إِنْ لَمْ تُقَوِّنِی وَ أَنَا مَیِّتٌ إِنْ لَمْ تُحْیِنِی بِذِکْرِکَ وَ لَوْ لَا سَتْرُکَ لَافْتَضَحْتُ أَوَّلَ مَرَّهٍ عَصَیْتُکَ إِلَهِی کَیْفَ لَا أَطْلُبُ رِضَاکَ وَ قَدْ أَکْمَلْتَ عَقْلِی حَتَّى عَرَفْتُکَ وَ عَرَفْتُ الْحَقَّ مِنَ الْبَاطِلِ وَ الْأَمْرَ مِنَ النَّهْیِ وَ الْعِلْمَ مِنَ الْجَهْلِ وَ النُّورَ مِنَ الظُّلْمَهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا أَحْجُبُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فِی وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ کَذَلِکَ أَفْعَلُ بِأَحِبَّائِی
اى احمد! عبادت ده جزء دارد، و نه جزء آن در طلب روزى و کسب حلال است، و اگر تلاش نمودى که خوراکت پاک و حلال باشد، در پناه من خواهى بود.
پرسید: خدایا آغاز عبادت چیست؟
فرمود: خاموشى و روزه گرفتن.
پرسید: خداوندا نتیجه روزهدارى چیست؟
فرمود: نتیجه روزه کسب حکمت و حکمت سبب معرفت، و معرفت سبب یقین مىگردد و هر گاه مرتبه یقین براى بندهاى حاصل شود، به زندگى خود اهمیّت نمىدهد، که آیا به سختى مىگذرد یا به راحتى؟
چون هنگام مرگ بنده فرا مىرسد، در حالت مرگ، فرشتگان بر بالین سرش حاضر و هر کدام کاسهاى پر از آب کوثر و کاسهاى از شراب (بهشتى) بر دو دست دارند و به او مىنوشانند تا تلخى و سختى مرگ از او دفع شود و او را به بشارتى بزرگ مژده دهند و به او مىگویند: خوش آمدى و چه جایگاه نیکویى برایت آماده گشته، و تو بر خداى عزیز و کریم و دوست نزدیک خود واردشدهاى، سپس روحش از دست فرشتگان به پرواز درآید و به سوى خدا بالا رود و در کمترین وقتى حجاب بین او و خداوند برداشته شود، و خداوند مشتاق دیدار اوست و روح این بنده در کنار چشمهاى نزد عرش مىنشیند سپس از او سؤال شود: چگونه دنیا را ترک گفتى؟ گوید: خدایا به عزّت و جلالت سوگند خبرى از دنیا ندارم، زیرا از آغاز زندگى از تو ترسان بودهام (و توجهى به امور دنیا نداشتهام) خداوند فرماید:
آرى راست گفتى، پیکرت در دنیا و روحت با من بود، اکنون هر چه خواهى طلب کن تا به تو عطا کنم، و این است بهشت من که بر تو مباح شده، تا در همسایگى من ساکن شوى، پس روح مؤمن گوید: خدایا خود را به من شناساندى و من از شناخت تو از دیگران بىنیاز گشتم.
و سوگند به عزّت و جلالت، اگر خشنودى تو در این بود که بدنم قطعه قطعه گردد و هر روز هفتاد بار به سختترین شیوهها کشته شوم، من رضایت تو را از صمیم قلب مىطلبیدم، پروردگارا چگونه خودخواه و متکبّر مىشدم و حال اینکه من ذلیل دست تو بودم و اگر تو دستم را نمىگرفتى و توفیق عنایت نمىکردى، من مغلوب (نفس) بودم و اگر یاریم نمىکردى، ضعیف و ناتوان بودم، پس تو مرا توانمند کردى و اگر تو با (عقل و دین) مرا زنده نمىکردى، من مرده (جهل) بودم و اگر عیبهایم را نمىپوشاندى، در همان معصیت اول، رسوا مىگشتم، خداوند چگونه خشنودى تو را نمىخواستم، و حال آنکه تو به من عقل دادى و کاملش نمودى تا تو را بشناسم و حق و باطل را از هم تمیز دهم و امر و نهى تو و علم و جهل و نور و ظلمت را از یک دیگر تشخیص دهم.
سپس خداى متعال فرماید: به عزت و جلال خودم سوگند در هیچ کجا و در هیچ زمان حجابى میان خود و تو قرار نخواهم داد چنان که با همه دوستانم همین کار را خواهم نمود.
یَا أَحْمَدُ هَلْ تَدْرِی أَیُّ عَیْشٍ أَهْنَى وَ أَیُّ حَیَاهٍ أَبْقَى قَالَ اللَّهُمَّ لَا قَالَ أَمَّا الْعَیْشُ الْهَنِیءُ فَهُوَ الَّذِی لَا یَفْتُرُ صَاحِبُهُ عَنْ ذِکْرِی وَ لَا یَنْسَى نِعْمَتِی وَ لَا یَجْهَلُ حَقِّی یَطْلُبُ رِضَایَ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ وَ أَمَّا الْحَیَاهُ الْبَاقِیَهُ فَهِیَ الَّتِی یَعْمَلُ لِنَفْسِهِ حَتَّى تَهُونَ عَلَیْهِ الدُّنْیَا وَ تَصْغُرَ فِی عَیْنَیْهِ وَ تَعْظُمَ الْآخِرَهُ عِنْدَهُ وَ یُؤْثِرَ هَوَایَ عَلَى هَوَاهُ وَ یَبْتَغِیَ مَرْضَاتِی وَ یُعَظِّمَ حَقَّ عَظَمَتِی وَ یَذْکُرَ عِلْمِی بِهِ وَ یُرَاقِبَنِی بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عِنْدَ کُلِّ سَیِّئَهٍ وَ مَعْصِیَهٍ وَ یَنْفِیَ قَلْبَهُ عَنْ کُلِّ مَا أَکْرَهُ وَ یُبْغِضَ الشَّیْطَانَ وَ وَسَاوِسَهُ لَا یَجْعَلُ لِإِبْلِیسَ عَلَى قَلْبِهِ سُلْطَاناً وَ سَبِیلًا فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ أَسْکَنْتُ فِی قَلْبِهِ حُبّاً حَتَّى أَجْعَلَ قَلْبَهُ لِی وَ فَرَاغَهُ وَ اشْتِغَالَهُ وَ هَمَّهُ وَ حَدِیثَهُ مِنَ النِّعْمَهِ الَّتِی أَنْعَمْتُ بِهَا عَلَى أَهْلِ مَحَبَّتِی مِنْ خَلْقِی وَ أَفْتَحَ عَیْنَ قَلْبِهِ وَ سَمْعَهُ حَتَّى یَسْمَعَ بِقَلْبِهِ وَ یَنْظُرَ بِقَلْبِهِ إِلَى جَلَالِی وَ عَظَمَتِی وَ أُضَیِّقَ عَلَیْهِ الدُّنْیَا وَ أُبَغِّضَ إِلَیْهِ مَا فِیهَا مِنَ اللَّذَّاتِ وَ أُحَذِّرَهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا کَمَا یُحَذِّرُ الرَّاعِی غَنَمَهُ مِنْ مَرَاتِعِ الْهَلْکَهِ فَإِذَا کَانَ هَکَذَا یَفِرُّ مِنَ النَّاسِ فِرَاراً وَ یُنْقَلُ مِنْ دَارِ الْفَنَاءِ إِلَى دَارِ الْبَقَاءِ وَ مِنْ دَارِ الشَّیْطَانِ إِلَى دَارِ الرَّحْمَنِ
اى احمد! آیا مىدانى چه عیشى گواراتر و چه زندگىاى باقىتر است؟
عرض کرد: خداوندا نمىدانم.
فرمود: آن زندگىاى گواراتر است که صاحبش از ذکر من غافل نگردد و نعمتهایم را به باد فراموشى نسپارد، و نسبت به حقم جاهل نماند و شب و روز به دنبال کسب خشنودى من باشد.
و اما زندگى و حیات باقىتر این است که صاحبش آنقدر براى خویش عمل کند، که دنیا در نظرش کوچک و آخرت بزرگ گردد و خواست مرا بر خواست خود مقدّم بدارد و رضایت مرا بطلبد و مرا با عظمت و بزرگ بداند و بداند که در همه حال بر او اشراف دارم، و از یاد نبرد که همواره بر کردار و گفتارش آگاهم، پس اگر اراده گناه کرد، مراقب من باشد و دل خود را از آنچه ناخوش دارم، فارغ بدارد، شیطان و وسوسههایش را دشمن بدارد و نگذارد بر دلش راه یابد، پس اگر چنین بود، دلش را از محبّت خود مالامال مىسازم، تا در نتیجه قلب او را بهطور کامل متوجّه خود نمایم، و دلش را از دنیا فارغ و به فکر آخرت مشغولش دارم، و او را چون دوستان دیگرم، از نعمتها بهرهمند سازم، و چشم و گوش و قلبش را باز کنم، تا (حقیقت را) ببیند و جلالت و بزرگى مرا دریابد، و طورى شود که لذّتهاى دنیا را خوش ندارد و از دنیا بترسد و چنان که چوپان گوسفندان خود را از چراگاههاى خطرناک دور مىنماید، او را از گناهها دور سازم، و چون بندهاى به این مقام برسد، از مردم مىگریزد، و گوشهگیرى را اختیار مىنماید و از دنیاى فانى (فکرش) به آخرت باقى منتقل گردد و از وسوسههاى شیطانى به خداوند پناه برد.
یَا أَحْمَدُ لَأُزَیِّنَنَّهُ بِالْهَیْبَهِ وَ الْعَظَمَهِ فَهَذَا هُوَ الْعَیْشُ الْهَنِیءُ وَ الْحَیَاهُ الْبَاقِیَهُ وَ هَذَا مَقَامُ الرَّاضِینَ فَمَنْ عَمِلَ بِرِضَائِی أُلْزِمُهُ ثَلَاثَ خِصَالٍ أُعَرِّفُهُ شُکْراً لَا یُخَالِطُهُ الْجَهْلُ وَ ذِکْراً لَا یُخَالِطُهُ النِّسْیَانُ وَ مَحَبَّهً لَا یُؤْثِرُ عَلَى مَحَبَّتِی مَحَبَّهَ الْمَخْلُوقِینَ فَإِذَا أَحَبَّنِی أَحْبَبْتُهُ وَ أَفْتَحُ عَیْنَ قَلْبِهِ إِلَى جَلَالِی فَلَا أُخْفِی عَلَیْهِ خَاصَّهَ خَلْقِی فَأُنَاجِیهِ فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ وَ نُورِ النَّهَارِ حَتَّى یَنْقَطِعَ حَدِیثُهُ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ وَ مُجَالَسَتُهُ مَعَهُمْ وَ أُسْمِعُهُ کَلَامِی وَ کَلَامَ مَلَائِکَتِی وَ أُعَرِّفُهُ السِّرَّ الَّذِی سَتَرْتُهُ عَنْ خَلْقِی وَ أُلْبِسُهُ الْحَیَاءَ حَتَّى یَسْتَحِیَ مِنْهُ الْخَلْقُ کُلُّهُمْ وَ یَمْشِیَ عَلَى الْأَرْضِ مَغْفُوراً لَهُ وَ أَجْعَلَ قَلْبَهُ وَاعِیاً وَ بَصِیراً وَ لَا أُخْفِی عَلَیْهِ شیء [شَیْئَاً] مِنْ جَنَّهٍ وَ لَا نَارٍ وَ أُعَرِّفَهُ بِمَا یَمُرُّ عَلَى النَّاسِ فِی یَوْمِ الْقِیَامَهِ مِنَ الْهَوْلِ وَ الشِدَّهِ وَ مَا أُحَاسِبُ بِهِ الْأَغْنِیَاءَ وَ الْفُقَرَاءَ وَ الْجُهَّالَ وَ الْعُلَمَاءَ وَ أُنَوِّرُ لَهُ فِی قَبْرِهِ وَ أُنْزِلُ عَلَیْهِ مُنْکَراً یَسْأَلُهُ وَ لَا یَرَى غَمَّ الْمَوْتِ وَ ظُلْمَهَ الْقَبْرِ وَ اللَّحْدِ وَ هَوْلَ الْمُطَّلَعِ حَتَّى أَنْصِبَ لَهُ مِیزَانَهُ وَ أَنْشُرَ لَهُ دِیوَانَهُ ثُمَّ أَضَعُ کِتَابَهُ فِی یَمِینِهِ فَیَقْرَأُ مَنْشُوراً ثُمَّ لَا أَجْعَلُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ تَرْجُمَاناً فَهَذِهِ صِفَاتُ الْمُحِبِّینَ
اى احمد! چنین بندهاى را با شکوه و وقار زینت دهم، پس این است عیش گوارا و زندگى دائمى و این است، مقام کسانى که از من راضىاند پس کسى که ملتزم به کسب رضایت من گشت، سه خصلت را به او مىدهم: شکرگزارى اى را به او مىآموزم که خالى از جهل باشد، و ذکرى به او بدهم، که با فراموشى همراه نگردد، و حالتى به او دهم که محبت مرا بر محبت مخلوقین مقدم بدارد، و چون مرا دوست بدارد، او را دوست دارم و چشم دلش را به عظمت خویش متوجه سازم و اینجا است که چیزى را از او مخفى نمىدارم، و بندگان خاص را به او نشان دهم و در تاریکى شب و روشنایى روز با او سخن گویم، تا سخن گفتنش با مردم قطع شود و با ایشان مجالست ننماید و کلام خود و فرشتگان را به گوشش برسانم، و رازى را که بر خلق نهفتهام به او بیاموزم، و لباسى از حیا بر او بپوشانم، تا همه مخلوقین از او شرم نمایند و آمرزیده بر روى زمین راه رود، و گوشش را شنوا و بصیر گردانم، تا چیزى از بهشت و دوزخ بر او پنهان نماند، و او را به آنچه در قیامت بر مردم مىگذرد و هول و وحشتى که گریبانشان را مىگیرد و چگونگى بازخواست توانگران و فقرا و جاهلان و عالمان آگاه سازم، (و چون بمیرد) قبرش را روشن نمایم و نکیر و منکر را براى سؤال نزد او بفرستم، اما اندوه مرگ و تاریکى قبر و لحد و دیدنیهاى وحشتآور را، بر او وارد نسازم، تا در قیامت، به پاى میزان اعمال آید و نامه عملش را به دست راستش دهم، و بدون واسطه با او سخن گویم، و اینها است صفات دوستان من.
یَا أَحْمَدُ اجْعَلْ هَمَّکَ هَمّاً وَاحِداً فَاجْعَلْ لِسَانَکَ وَاحِداً وَ اجْعَلْ بَدَنَکَ حَیّاً لَا تَغْفُلْ أَبَداً مَنْ غَفَلَ عَنِّی لَا أُبَالِی بِأَیِّ وَادٍ هَلَکَ
اى احمد! همّت را و زبانت را یکى گردان، و پیکرت را زنده بدار و لحظهاى از من غافل مباش، چون کسى که از من غافل گردد باکى نخواهم داشت که در چه وادى هلاک مىگردد.
یَا أَحْمَدُ اسْتَعْمِلْ عَقْلَکَ قَبْلَ أَنْ یَذْهَبَ فَمَنِ اسْتَعْمَلَ عَقْلَهُ لَا یُخْطِئُ وَ لَا یَطْغَى
اى احمد! خردت را به کار بند، پیش از اینکه از بین رود، و هر کس عقل خود را به کار گیرد، هیچ گاه در امرى گرفتار لغزش و طغیان نمىگردد.
یَا أَحْمَدُ أَنْتَ لَا تَغْفُلُ أَبَداً مَنْ غَفَلَ عَنِّی لَا أُبَالِی بِأَیِّ وَادٍ هَلَکَ یَا أَحْمَدُ هَلْ تَدْرِی لِأَیِّ شَیْءٍ فَضَّلْتُکَ عَلَى سَائِرِ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ اللَّهُمَّ لَا قَالَ بِالْیَقِینِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ سَخَاوَهِ النَّفْسِ وَ رَحْمَهٍ بِالْخَلْقِ وَ کَذَلِکَ أَوْتَادُ الْأَرْضِ لَمْ یَکُونُوا أَوْتَاداً إِلَّا بِهَذَا
اى احمد! آیا مىدانى چرا و به چه چیز تو را بر سایر پیامبران برترى دادم؟
عرض کرد: نه خدایا.
فرمود: به واسطه یقین و حسن خلق و سخاوت و مهربانىات با مردم، و اوتاد [نیکان خیلى استوار را وتد یا اوتاد گویند] زمین این گونهاند، و اوتاد نگشتند مگر با این صفات.
یَا أَحْمَدُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا جَاعَ بَطْنُهُ وَ حَفِظَ لِسَانَهُ عَلَّمْتُهُ الحِکْمَهَ وَ إِنْ کَانَ کَافِراً تَکُونُ حِکْمَتُهُ حُجَّهً عَلَیْهِ وَ وَبَالًا وَ إِنْ کَانَ مُؤْمِناً تَکُونُ حِکْمَتُهُ لَهُ نُوراً وَ بُرْهَاناً وَ شِفَاءً وَ رَحْمَهً فَیَعْلَمُ مَا لَمْ یَکُنْ یَعْلَمُ وَ یُبْصِرُ مَا لَمْ یَکُنْ یُبْصِرُ فَأَوَّلُ مَا أُبَصِّرُهُ عُیُوبُ نَفْسِهِ حَتَّى یُشْغَلَ بِهَا عَنْ عُیُوبِ غَیْرِهِ وَ أُبَصِّرُهُ دَقَائِقَ الْعِلْمِ حَتَّى لَا یَدْخُلَ عَلَیْهِ الشَّیْطَانُ
اى احمد! هنگامى که شکم بنده گرسنه بود و زبانش را (از سؤال) حفظ کرد حکمت را به وى مىآموزم، و اگر چه کافر باشد، اما اگر کافر باشد، حکمتش در قیامت بر او حجّت و وبال خواهد بود، و اگر مؤمن باشد، حکمتش براى او نور و برهان و شفاء و رحمت مىگردد، و چیزهایى را درمىیابد، که پیش از این نمىدانست و چیزهایى را مىبیند که قبلا نمىدید، و نخستین چیزى که مىبیند، عیبهاى خود اوست، بهطورى که به آن مشغول مىگردد، و عیوب دیگران را نمىبیند، و او را بر دقایق علم آگاه مىسازم، بهطورى که شیطان به سراغش نرود.
یَا أَحْمَدُ لَیْسَ شَیْءٌ مِنَ الْعِبَادَهِ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنَ الصَّمْتِ وَ الصَّوْمِ فَمَنْ صَامَ وَ لَمْ یَحْفَظْ لِسَانَهُ کَانَ کَمَنْ قَامَ وَ لَمْ یَقْرَأْ فِی صَلَاتِهِ فَأُعْطِیهِ أَجْرَ الْقِیَامِ وَ لَمْ أُعْطِهِ أَجْرَ الْعَابِدِینَ
اى احمد! عبادتى نزد من بهتر از سکوت و روزه نیست، پس کسى که روزه گیرد اما زبانش را حفظ نکند، مانند کسى است که براى نماز بایستد، ولى چیزى نخواند، پس اجر ایستادن به او مىدهم، ولى اجر عابدان را به او نمىدهم.
یَا أَحْمَدُ هَلْ تَدْرِی مَتَى یَکُونُ لِیَ الْعَبْدُ عَابِداً ؟ قَالَ لَا یَا رَبِّ قَالَ إِذَا اجْتَمَعَ فِیهِ سَبْعُ خِصَالٍ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنِ الْمَحَارِمِ وَ صَمْتٌ یَکُفُّهُ عَمَّا لَا یَعْنِیهِ وَ خَوْفٌ یَزْدَادُ کُلَّ یَوْمٍ مِنْ بُکَائِهِ وَ حَیَاءٌ یَسْتَحِی مِنِّی فِی الْخَلَاءِ وَ أَکْلُ مَا لَا بُدَّ مِنْهُ وَ یُبْغِضُ الدُّنْیَا لِبُغْضِی لَهَا وَ یُحِبُّ الْأَخْیَارَ لِحُبِّی إِیَّاهُمْ
عابد داراى هفت خصلت است
اى احمد! آیا مىدانى بنده چه وقت عابد به حساب مىآید؟
عرض کرد: نه، فرمود: وقتى که هفت خصلت در او جمع شود، که عبارت است از:
۱- ورعى که او را از حرامها باز دارد.
۲- خاموشىاى که او را از سخنان بیهوده نگاه دارد.
۳- ترسى که هر روز بر گریهاش بیفزاید.
۴- حیا و شرمى که او را در نهان از من شرمنده سازد.
۵- به اندازه رفع گرسنگى غذا بخورد.
۶- چون من دنیا را دشمن مىدارم، او نیز دنیا را دشمن بدارد.
۷- چون من خوبان را دوست مىدارم، او نیز آنها را دوست بدارد.
یَا أَحْمَدُ لَیْسَ کُلُّ مَنْ قَالَ أُحِبُّ اللَّهَ أَحَبَّنِی حَتَّى یَأْخُذَ قُوتاً وَ یَلْبَسَ دُوناً وَ یَنَامَ سُجُوداً وَ یُطِیلَ قِیَاماً وَ یَلْزَمَ صَمْتاً وَ یَتَوَکَّلَ عَلَیَّ وَ یَبْکِیَ کَثِیراً وَ یُقِلَّ ضَحِکاً وَ یُخَالِفَ هَوَاهُ وَ یَتَّخِذَ الْمَسْجِدَ بَیْتاً وَ الْعِلْمَ صَاحِباً وَ الزُّهْدَ جَلِیساً وَ الْعُلَمَاءَ أَحِبَّاءَ وَ الْفُقَرَاءَ رُفَقَاءَ وَ یَطْلُبَ رِضَایَ وَ یَفِرَّ مِنَ الْعَاصِینَ فِرَاراً وَ یَشْغَلَ بِذِکْرِی اشْتِغَالًا وَ یُکْثِرَ التَّسْبِیحَ دَائِماً وَ یَکُونَ بِالْعَهْدِ صَادِقاً وَ بِالْوَعْدِ وَافِیاً وَ یَکُونَ قَلْبُهُ طَاهِراً وَ فِی الصَّلَاهِ ذَاکِیاً وَ فِی الْفَرَائِضِ مُجْتَهِداً وَ قَیِّماً عِنْدِی مِنَ الثَّوَابِ رَاغِباً وَ مِنْ عَذَابِی رَاهِباً وَ لِأَحِبَّائِی قَرِیباً وَ جَلِیساً
اى احمد! این گونه نیست که هر کس بگوید خدا را دوست دارم، مرا دوست داشته باشد، مگر اینکه این اوصاف را در خود گرد آورد: از دنیا به اندازه قوت روزانه برگیرد، و لباس ساده بپوشد و در حال سجده به خواب رود، و طول دهد نماز و عبادت را، و سکوت را شعار خود سازد، و بر من توکّل کند، و بسیار بگرید و اندک بخندد، و با هواى نفس مخالفت کند، و مسجد را خانه خود بگیرد، و دانش را صاحب گردد، و با زهد همنشین شود، و على را دوست گیرد، و با فقرا مأنوس گردد، و رضایت مرا طلب کند و سخت از گناهکاران بگریزد، و به یاد من مشغول باشد، و همواره تسبیح را بر لب داشته باشد، و در عهد و پیمان صادق باشد، و به عهد وفا نماید، و دلش را پاک نگاه دارد، و در نماز این پاکى را بیشتر مراعات نماید، و در انجام فرایض کوشا باشد، و به پاداشى که نزد من است دل بدهد، و از عذابم ترسان باشد و با دوستانم نزدیک گردد، و همنشین آنان باشد.
یَا أَحْمَدُ لَوْ صَلَّى الْعَبْدُ صَلَاهَ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ صَامَ صِیَامَ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ طَوَى مِنَ الطَّعَامِ مِثْلَ الْمَلَائِکَهِ وَ لَبِسَ لِبَاسَ الْعَارِی ثُمَّ أَرَى فِی قَلْبِهِ مِنْ حُبِّ الدُّنْیَا ذَرَّهً أَوْ سُمْعَتِهَا أَوْ رِئَاسَتِهَا أَوْ حُلْیَتِهَا أَوْ زِینَتِهَا لَا یُجَاوِرُنِی فِی دَارِی وَ لَأَنْزِعَنَّ مِنْ قَلْبِهِ مَحَبَّتِی وَ عَلَیْکَ سَلَامِی وَ مَحَبَّتِی.
اى احمد! اگر بندهاى به اندازه اهل آسمان و زمین نماز بخواند و به اندازه آنان روزه بگیرد، و چون فرشتگان از غذا دورى کند، و بسان برهنگان لباس بپوشد، و به اندازه خردلى دوستى دنیا را در دل داشته باشد، و یا مشتاق شهرت و یا ریاست و یا زینت آن باشد، به بهشت نخواهد رفت و همسایه من در خانهام نخواهد بود[۲] و محبّت خود را از دل او دور خواهم کرد، (و در پایان) درود و رحمت من بر تو باد.
پایان ترجمه جلد اول ارشاد القلوب دیلمى قم- زمستان ۱۳۷۵ على سلگى نهاوندى
[۲] علّامه شعرانى: یعنى داخل بهشت نمىشود و عملش مقبول نمىگردد، اگر چه در ظاهر شرع درست باشد و این معنا بعید نیست، مثل ایمان منافقین که حکم به طهارتشان مىشود و نکاح با آنان جایز است و ذبیحه آنها خورده مىشود، اما جایشان در درک اسفل دوزخ است، و همچنین پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلم با برخى از اصحاب آمیزش داشت، با اینکه واقعا کافر بودند، پس صحّت فقهى موجب قبول و نجات نمىگردد و سرمایه ما نزد خدا رجاء و امید و حسن ظنّ به خداست، نویسنده این تعلیقهها ابو الحسن شعرانى که خدا کارش را اصلاح کند، مىگوید: این کتاب با صغر حجمى که دارد، براى اهل بصیرت مکفى است، در صورتى که با عبرت بنگرند، و مصنّف آن داراى علم و جامع فنون بوده و من مقدار کمى به آن افزودم، و مقدارى لغات و اصطلاحات و احوال رجال را ذکر کردم و از خواننده تقاضا دارم که مرا از دعاى خیر فراموش نکند، خداوند ما و شما را از بندگان صالح خود گرداند و از ما راضى باشد( و بنده بىمقدار مترجم این کتاب هم از خوانندگان عزیز التماس دعا دارم که من و پدر و مادرم را دعا کنند) و صلّى اللَّه على محمد و آله الطّاهرین.